Cari açığı ‘yastık altı' kapatıyor

Levent AKBAY

Ekonomide uygulandığı ifade edilen ‘yeni model’le cari açığın kapatılmasının hedeflenmesine karşın kaynağı belli olmayan dövizle yılın 9 aylık döneminde ancak 36,5 milyar dolara düşürülebilen cari açık için can suyunun kayıt dışı işlemler yoluyla ‘yastık altı’ndan geldiği ortaya çıktı.

Merkez Bankası Eski İstatistik Genel Müdürü , TEPAV Ekonomiyi İzleme Direktörü Müdürü Gülbin Şahinbeyoğlu’nun araştırması yıllar içinde sıfıra yaklaşması beklenen Ödemeler Dengesi ‘Net Hata Noksan’ kaleminde 80 milyar dolara ulaşan aşırı şişmenin, ölçülemeyen yurt içi yerleşiklerin kayıt dışı işlemlerinden kaynaklandığını ortaya koydu. Merkez Bankası kariyerinde ‘Ödemeler Dengesi istatistiklerini hazırlayan ekibin başında yer alan Gülbin Şahinbeyoğlu’nun araştırmasına göre Aralık 2021’deki kur sıçramasından sonra piyasalardan çekilen döviz tekrar ve daha fazla bir şekilde ‘yastık altı’ndan geldi.

Aynı araştırmaya göre Türkiye’de Ödemeler Dengesi’nde döviz girişi ya da çıkışına yol açan tüm döviz hareketlerinin izlenmesi mümkün değil. Net Hata Noksan kalemini etkileyen unsurların 1992’den bu yana izlenmesine ve analiz edilmesine karşın örneğin bankacılık kesimi dışındaki yerleşik kişilerin yurt dışı bankalardaki mevduatlarının Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) verilerinden kapsamı eksik şekilde (Raporlama yapan 48 ülke var) derlenebiliyor. Ayrıca, Ödemeler Dengesi İstatistikleri uluslararası uygulamalara göre oldukça kısa bir gecikme (yaklaşık altı hafta) ile yayımlanıyor, bu nedenle yayım tarihinde mevcut olmayan verilerin yerine geçici nitelikteki veriler kullanılıyor.

Araştırmada yer alan bulguların özeti şöyle:

• Ödemeler Dengesi İstatistiklerinin derleme sürecinde karşılaşılan kapsam, değerleme ve zamanlama farklılıklarının zaman içinde veri güncellemeleriyle istatistiklere yansıtılması ve Net Hata ve Noksan (NHN) kaleminin ilk kayıt değerine kıyasla düşmesi, birikimli tutarının zaman içinde sıfır değerine yakınsaması bekleniyor.
• Buna karşın son dönem ödemeler dengesi hareketleri incelendiğinde, Aralık 2021’de NHN’nin 10,2 milyar dolar gibi tarihi yüksek düzeyde çıkış yönlü aylık bakiye verdiği, izleyen sekiz ayda ise 28,3 milyar dolara çıkarak cari işlemler açığının yüzde 70’inden fazlasını finanse eder bir büyüklüğe ulaştığı görülüyor. Dikkat çeken bir diğer gelişme de, NHN kaleminin birikimli seviyesinin 80 milyar dolarlık bir sermaye girişinin kayıtlara yansıtılamamış olduğu.

80 milyar dolarlık tarihi zirve

• 1992’den itibaren analiz edilebilen ve bu tarihten başlayarak NHN’nin birikimli düzeyi hesaplandığında, NHN’nin 2011 yılından itibaren artış eğiliminde olduğu, 2022 yılında artışların hızlandığı ve Ağustos 2022 itibarıyla 80 milyar dolarlık tarihi zirve değerine ulaştığı görülüyor.
• Türkiye Ödemeler Dengesi İstatistiklerinde NHN kalemi son yıllarda yüksek ve sürekli giriş yönlü bakiye vermekte, Aralık 2021’de de tarihi düzeyde bir sermaye çıkışı gösteriyor.
• Finansal piyasaların dalgalı ve döviz likiditesinin sınırlı olduğu dönemlerde, yurt içi yerleşiklerin yurt dışı varlıklarını azaltarak söz konusu dönemdeki döviz ihtiyaçlarını karşıladıkları bilinmektedir ancak, son döneme ilişkin veriler böyle bir hareketi desteklemiyor.

Bankalar aracılığıyla giriş çıkış aynı seviyede 

• Yurt içi yerleşiklerin kayıt dışı, bir başka ifadeyle yastık altı yabancı para varlıklarını finansal sisteme aktarması da NHN yaratan bir işlem. Ödemeler dengesi istatistiklerinde ilgili işlem bankalar mevduat kalemini artıracak, ancak işlemin karşılık kalemi bulunmadığından işlem miktarı kadar giriş yönlü NHN yaratacaktır. Ayrıca, ters işlem olarak yerleşiklerin yabancı para varlıklarını doğrudan bankalardan çekmesi gibi işlemlerle finansal sistemin dışına çıkarması da çıkış yönlü NHN’ye yol açacaktır. NHN ile bankaların mevduat kalemi beraber değerlendirildiğinde, iki değişkenin paralel seyri dikkat çekmektedir. NHN ve bankaların mevduat kalemindeki değişimler, 2021 yılı sonunda yerleşiklerin döviz varlıklarını sistemden çektiğine ve izleyen aylarda harcamaların bu varlıklar ile karşılandığına dair söylemi desteklemekle birlikte, girişlerin daha da yüksek olabileceğini ima etmektedir.

2022’de ciddi döviz girişi oldu 

NHN, Aralık 2021’de 10,2 milyar dolarlık tarihi yüksek tutarda aylık çıkış yönlü bakiye vermiş, takip eden aylarda ise toplamı çok daha büyük miktarda giriş yönlü olmuştur. Dolayısıyla, 2021 yıl sonunda yurt içi yerleşiklerin sistemden çıkardığının ötesinde bir yabancı para varlık girişinden bahsedilebilmektedir.

Efektif hareketleri izlenemiyor

• Efektif hareketlerine dair kamuoyuna açık kısıtlı veriler, 2022 yılı genelinde işlemlerin önemli oranda arttığını göstermektedir. Efektif hareketleri kayıt dışı döviz işlemlerine dair önemli bir referans olmakla birlikte, piyasadaki işlemleri takip edebileceğimiz detaylı ve kapsamlı bir veri seti bulunmamaktadır. Bu konudaki kamuoyuna açık veri kaynakları, bilgimiz dahilinde, bankaların Merkez Bankası ile yaptığı “döviz ve efektif piyasası işlemleri” ile Merkez Bankası “efektif kasa mevcudu”dur.

Gözler yurt içi yerleşiklerde…

• Sonuç olarak, son dönem NHN’nin seyri, bankaların mevduat kalemindeki değişimler ve artan efektif işlem hacimleri beraber değerlendirildiğinde, Türk lirasının hızla değer kaybettiği 2021 yıl sonundan itibaren yurt içi yerleşiklerin kayıt dışı döviz hareketlerinin önemli rol oynayabileceği düşünülmektedir. Dolayısıyla, kamuoyunda tartışılan ve başta Rusya ya da göçmenler kaynaklı olduğu düşünülen yurt dışı yerleşiklerin kayıt dışı işlemleri incelenmeye değer bulunmakla birlikte, yurt içi yerleşiklerin yabancı para varlıklarındaki kayıt dışılığın öncelikle araştırılması gerektiği değerlendirilmektedir.

Ekonomist Mahfi Eğilmez’e göre kayıt veya sistem dışı döviz ve altınlar

Kayıt dışılık; kamu otoritesinden gizlenen, kayda geçirilmeyen, kayda geçirilmediği için denetlenip doğruluğu saptanamayan faaliyetler olarak tanımlanıyor. Kayıt dışı gelir de bu tür faaliyetlerde bulunmaktan dolayı elde edilen gelir olarak karşımıza çıkıyor.

İki çeşit kayıt dışılık söz konusudur: Akım şeklinde kayıt dışılık, stok şeklinde kayıt dışılık.

Akım şeklindeki kayıt dışılık; genellikle yıl içinde yapılan üretimin, elde edilen kazançların ya da yapılan harcamaların kayıt dışında kalması olarak çıkar. Böyle bir durum GSYH’yi etkileyen bir gelişmedir. Bir başka deyişle yıl içinde yapılan üretim, elde edilen kazanç ya da yapılan harcama kayıt dışında kalmışsa o yılın GSYH’si kayıt dışı bırakılan bu değerler kadar düşük görünür. Bir yıl içinde ülkede üretilen bütün nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa değeri 100 birim olsun. Bu üretimin 80 birimlik kısmı kayda geçmiş kalan 20 birimlik kısmı kayıt dışı kalmış olsun. Bu durumda bu ülkenin GSYH’si 80 birim olarak görünür.

Stok şeklindeki kayıt dışılık; geçmişte yaratılan kayıt dışı gelirlerin biriktirilmesi sonucu oluşan kayıt dışı servet stokunu ifade eder. Stokun GSYH’ye doğrudan etkisi yoktur, ancak bir bölümü o yıl harcamaya dönüşürse o bölümü GSYH’yi etkiler. Akım olarak kayıt dışılık ne kadar yüksekse stok olarak kayıt dışılık da o kadar yüksek olur. Kayıt dışılığa ek olarak bir de sistem dışında tutulan varlıklar vardır. Sistem dışı varlıklar; kayıt içinde üretilmiş bir malın alınıp stoklanmasından kaynaklanan varlıklardır. Bunlara sokak dilinde ‘yastık altı varlıklar’ deniyor. Örneğin altın ya da gümüşün çeşitli formlar halinde üretilip satılması kayıt içi olarak yapılmış ama bunları satın alanlar yastık altında saklamaya yönelmişse bunlar kayıt içi gelirden sistem dışı varlığa dönüşmüş değerler halini alır. Kaynak: Kendime Yazılar 23 Şubat 2021 

Net hata noksan nedir?

Net Hata ve Noksan kalemi, ödemeler dengesi bilançosunda muhasebe eşitliğini sağlayan bir denklik kalemidir. Yerleşiklik ilkesine dayanan Ödemeler Dengesi İstatistiklerinin diğer temel derleme prensibini “çift kayıt muhasebe” sistemi oluşturmakta, her işlem “borç” ve “alacak” olmak üzere birbirine eşit iki kayıtla tutulmaktadır. Çift taraflı kayıtların piyasa değeri üzerinden ve mülkiyet değişiminin gerçekleştiği dönemde eş anlı olarak yapılması durumunda, “Cari İşlemler Hesabı’’ ve “Sermaye Hesabı”nın toplamı “Finans Hesabı” kalemine eşit olmaktadır. Ödemeler Dengesi İstatistiklerinin bankalar, Türkiye İstatistik Kurumu ve Merkez Bankası veri tabanları başta olmak çok farklı kaynaklardan derlenmesi, turizm gibi bazı kalemler için kişilere veya kurumlara anketler uygulanması ölçme, değerleme ve zamanlama farklılıklarına yol açmaktadır. Söz konusu farklılıklar nedeniyle ödemeler dengesinin dayandığı teorik eşitlik sağlanamamakta ve oluşan farklar kalıntı şeklinde NHN’yi oluşturmaktadır. Ödemeler Dengesi İstatistiklerini derleyen ve yayınlayan tüm ülkelerin istatistiklerinde NHN kalemi bulunmakta ve bu kalem Finans Hesabından, Cari İşlemler Hesabı ve Sermaye Hesabının çıkarılmasıyla elde edilmektedir.

Merkez Bankası’na göre hangi işlemler Net Hata Noksan yaratır?

• Dış ticarete ilişkin mal hareketlerinin gümrük kayıtlarından elde edilirken ödemelerin banka kayıtlarından alınması.
• Turizm gelir ve giderleri ile bavul ihracatı verilerinin anket çalışmaları sonucunda hesaplanması ve anketlerin hata payı.
• Navlun ve sigorta kayıtlarının yerleşik olduğu ülke yerine taşıma araçlarının bayrağına göre kaydedilmesi.
• Bankacılık dışındaki yerleşik kişilerin yurt dışı bankalardaki mevduatlarının kapsamı eksik olan BIS verilerinden derlenmesi