Ersin Pertan’dan sıra dışı filmler geriye kaldı

Lütfi Ömer Akad’ın 37 yıl, Metin Erksan’ın 35 yıl işşiz bırakıldığı bir sektörde Ersin Pertan eşsiz bir mücadele vermişti…

Yönetmen, senaryo yazarı ve yapımcı Ersin Pertan “Şarkıcı”, Kemal Tahir uyarlaması “Kurt Kanunu”, Orhan Kemal uyarlaması “Tersine Dünya”, Bizanslı bir kadınla bir erkeğin baş karakterleri olduğu Bizans’ın son günleri öyküsü “Kuşatma Altında Aşk” gibi sıra dışı, eşsiz ve değerli filmler geride bırakarak altı yıl önce aramızdan ayrılmıştı…

21 Nisan 1973’te Kemal Tahir vefat ettiğinde Aziz Nesin “Bir fırtına dindi” diyecekti…Kemal Tahir hayranlığı Bülent Ecevit, İsmail Cem, Metin Erksan, Halit Refiğ, Atıf Yılmaz, Ertem Eğilmez, Ayşe Şasa, ve Ersin Pertan’ın ortak paydasıydı…

Halit Refiğ Kemal Tahir’den “Yorgun Savaşçı” ve “Karılar Koğuşu”nu uyarlarken, Bülent Ecevit’in tutkulu desteğine,ısrarına,hatta yapım bütçesi sağlamasına rağmen devletin bürokratik çarklarını aşamayarak Kemal Tahir’in “Devlet Ana”sını filmleştirmeyi başaramayacaktı…

Bu arada Ersin Pertan, sekiz saat uzunluğundaki “Yorgun Savaşçı”da set fotoğrafçısı olarak çalışacaktı…

1977’de Wisconsin Üniversitesi’nin yapım bütçesini sağladığı “The Intercessors-Araya Girenler” adlı filmini gerçekleştirmesine Annie ve Ersin Pertan çiftinin Büyükada’daki evinde 1974 yazında tanıştığı tarih profesörü Rogers Hollingsworth vesile olan Halit Refiğ, Ersin Pertan’ın 23 Temmuz 2009’da erken yaşta vefat etmesine de çok üzülmüştü.Halit Refiğ Pankreas kanserinin son aşamalarında olmasına rağmen 25 Temmuz’da Ersin Pertan’ın Zincirlikuyu Mezarlığı içindeki Camiden kaldırılan cenazesine katılmıştı.

Ersin Pertan, Cengiz Ergun’un Odak Film Yapımevi ve fındık tüccarı Lokman Kondakçı’nın Varlık Film Yapımevi gibi 1980’li yıllarda Türk sinemasının en iyi filmlerine yapım bütçesi sağlayan şirketlerin havlu attığı bir dönemde yönetmenliğe başladı.Bu nedenle de, 1990’ların başından bugüne kadar, dünyadaki ve Türkiye’deki pek çok meslekdaşı gibi, bir taraftan projelerini geliştirmeye kafa yordu, bir taraftan da bunlara  finans kaynağı bulabilmek için gereğinden fazla zaman ve enerji harcamak zorunda kaldı.Bu dönemde yönetmenlerin film çekebilmeleri için ikna etmeleri gereken işadamı ve sermayedar sayısı tüm dünyada inanılmaz bir artış göstermişti. 

Öte yandan halkımızın geğirmelerini bile komik ve izlemeye değer bulduğu, birkaç adet, ne yapsa (A dese) güldüren adamın dışında kimsenin bilet sattırma garantisinin olmadığı bir dönem başlamıştı. Kişisel projelere neredeyse tüm finans kapıları kapanmıştı.Aynı dönemde ilk filmini çekenlerin çoğu ikincisini, ikincisini de çekebilenlerin çoğu üçüncüsünü gerçekleştirme olanağı bulamadı.Çoğu yönetmen, filmleri uğruna borca battı, evini ve otomobilini satmak zorunda kaldı…Ömer Kavur ailesinden kalan birikimleri filmlerinde batırdı…Halit Refiğ, Metin Erksan, Lütfi Akad gibi ustalar bile film çekebilecek enerjileri olduğu halde bir kenarda işsizliğe terk edildi…

Metin Erksan ölümünden önceki 35 yıl boyunca, Lütfi Akad da ölümünden önceki 37 yıl boyunca sinema filmi yapımcıları tarafından işsiz bırakıldı...Türk sineması en verimli yaşlarındaki en büyük ustalarını işsizliğe mahkum etmiştir…

Ersin Pertan, film üretmek için giderek daha fazla emek ve çaba harcamanın gerektiği son yirmi yılda kaliteden taviz vermeden el emeği, göz nuru filmler üretebildiyse, bunu kendi iradesi kadar mutlu bir evlilik kurduğu ve sürdürdüğü Annie Pertan’ın desteği ve işbirliğiyle gerçekleştirmişti. Hatta şu da söylenebilir: Ersin Pertan’ın da başarılarının ardında yaşamının odak noktasındaki kadın (Annie Pertan) vardı.Annie-Ersin Pertan çiftinin Ersin ve Esra adlarında iki çocuğu bulunuyor.Halit Refiğ’in “Aşk-ı Memnu”su dahil pek çok filmde çalışan ve Türkiye’nin en iyi sanat yönetmenlerinden biri olan Annie Pertan, Refiğ’in finans bulunamayan “Mimar Koca Sinan” adlı tasarısı için Paris kütüphanelerinde dönem kostümleri incelemesinde bulunmuştu.

Giovanni Scognamillo, Agah Özgüç, Rekin Teksoy, Ali Ulvi Uyanık ve Erden Kıral, yeri hiçbir zaman doldurulmayacak Ersin Pertan’ı bu satırların yazarına anlattı…

Yaptığımız görüşmelerde Giovanni Scognamillo ve Agah Özgüç , Ersin Pertan’ın “Kuşatma Altında Aşk” ve “Şarkıcı” adlı filmlerinin, yönetmenin en iyi filmleri olduğu konusunda görüş birliğine vardı.

Ersin Pertan, Agah Özgüç’e Neler Söylemişti?

1960 öncesinde çekilen Türk filmleriyle ilgili tüm kayıtları, künyeleri Rakım Çalapala, Nijat Özön ve Giovanni Scognamillo tutuyordu.1960 sonrasında bu kayıtları Agah Özgüç tutmaya başladı.Türk Sinema tarihinin yedi binden fazla filminin tutanaklarını işte bu dört yazar tutmuştur.

Agah Özgüç “Bu kayıtları tuttuğumuz için kaçık olarak bile tanımlandık,” diyor.

Ersin Pertan, 1978 yılı sonunda sinema yazarı Biltin Toker’in “Yeşilçam’ın muhtarı” lakabını verdiği Agah Özgüç’e “Bu çalışmalarından ne çıkarın oldu?” diye sordu.

Agah Özgüç’ün cevabı şöyleydi: “Çıkarım, kazancım olmadı.” 
Bu cevap üzerine Ersin Pertan Agah Özgüç’e şunları söyleyecekti : “Peki zorun neydi bu kadar didinecek?”

Oysa bizce Ersin Pertan’ın kendisi de 1991’den itibaren yaptığı filmlerden umduğu karşılıkları (yeterince seyirci, ödül ve övgü) bulamayacaktı.Ersin Pertan da en az Agah Özgüç kadar yapıtları (kitapları) için özveride bulunmak zorunda kalacaktı.

Agah Özgüç, Ersin Pertan’ı Anlatıyor: 

“Ersin Pertan kişi olarak mesafeli bir insandı.Kendi içine kapalı bir insandı.Bizlere çok sıradışı filmler armağan etti.O olmasaydı başka kimsenin yapmayacağı filmlerdi bunlar. Kemal Tahir’den Kurt Kanunu’nu, Orhan Kemal’den Tersine Dünya’yı uyarlayarak da Türk edebiyatının ölümsüz eserlerini beyazperdeye taşıdı.Ersin Pertan bu açıdan Türk Sineması’nda Halit Refiğ’in çizgisine yakın bir yönetmendir.”

“Müjde Ar nasıl “Afife Jale”de bedava oynadıysa, Türkan Şoray nasıl “Gramofon Avrat” setine yapımcıdan para gelmesi kesilince çekimler devam edebilsin diye sette çalışanlara kendi cebinden ödeme yaptıysa, Ömer Kavur nasıl “Karşılaşma” adlı filmi için evini sattıysa, Ersin Pertan da özverili, fedakar bir sanatçıydı.Emeklilik yıllarında kullanması gereken kişisel birikimini bile sinema aşkı uğruna, iyi filmler yapabilmek uğruna, sevdiği iş uğruna, harcamış ve cebinden koyduğu bu parayı ne yazık ki filmlerinin yeterince bilet satmaması sonucunda geri alamamıştır.Üstelik, Ersin Pertan filmleri çoğu zaman insafsız, haksız eleştirilere uğramış ve acımasızca yargılanmışır.”

Ersin Pertan’ın en başarılmış filmleri “Şarkıcı” ve “Kuşatma Altında Aşk”tır. İkisi de iddialı birer edebiyat uyarlamaları olan “Tersine Dünya” ile “Kurt Kanunu”ysa yeniden izlenip yeniden değerlendirmeyi hak eden filmlerdir. Tümünün başarısında da bu filmlerin sanat yönetmeni olan Annie Pertan’ın büyük payı vardır.

Rekin Teksoy, Ersin Pertan’ı Anlatıyor: 

“Düzgün, dürüst, işini çok seven, kendini sinemaya adamış bir yönetmenimizdi. Keşke kendisini bu genç denebilecek yaşta kaybetmeseydik. Çok üzüldüm.”

Erden Kıral, Ersin Pertan’ı Anlatıyor: 

“Çok üzgünüm.Ersin’in ölümü ani oldu.Ersin Pertan az sayıdaki filmini bir keşiş disiplini, sabrı ve titizliğiyle yaptı.Her sorunu her aşamasında tek başına göğüsledi.Filmlerinin yapımını, çekim sürecini, post prodüksiyonunu yalnız gerçekleştirdi.Tabii değerli eşi Annie Geelmuyden Pertan’ın katkılarını unutmamak lazım.
Ersin Pertan’ın daha çok dönem filmlerine ilgisi vardı.Bizans ve Osmanlı ilgi alanıydı.Felsefi görüşlerinde ise Kemal Tahir etkisi görülür.İyi bir Kemal Tahir okuruydu.

Bugün artık, üzerinde hemen anlaşılan klasik filmlerin, olgun üslupların dönemi değil.Ayrıca şöyle bir yanılsıma yaşanıyor: Teknoloji gelişir, ilerler.Ama sanat ilerlemez.Kendi içinde devinir biçim değiştirir sadece.Dolayısıyla Ersin Pertan’ın filmleri zaman içinde doğrulanıp modern klasiğe dönüşebilir.Nur içinde yatsın.

Ali Ulvi Uyanık, Ersin Pertan’ı anlatıyor:

“Bir önemli entelektüeli, yaşadığı İstanbul’un-Pera’nın dokularına nüfuz etmiş has bir kentliyi, popülizme prim vermeyen bir sinema insanını kaybetmenin derin üzüntüsü içindeyim. Çünkü biliyorum ki,  giderek sığlaşan ve çoraklaşan kültür ortamımızda Ersin Pertan’lar kolay yetişmiyor. Sanıyorum ki, O, evrende asla kaybolmayan o muhteşem enerji yoğunluğunda nice değerli sanatçının arasında şimdi. Biz ise daha yalnızız.
 
Onun mesafeli duruşu, beyefendiliğinin bir simgesiydi. Karşılıklı diyaloglarda daima saygılı ve kırmaktan çekindiğiniz hassas yüreğinin samimiyetini hissettiren bir gerçek beyefendi... Sizi çok arayacağım: İzlediğimiz yepyeni filmleri sıcağı sıcağına değerlendirme sohbetlerimizi, sinemamızın uzak durduğu konuları perdede seyirciyle buluşturmak için verdiğiniz mücadeleleri, özverilerinizi, sevgili eşinizle birlikte sinemaya olan derin hayranlığınız ve aşkınızı… Çok ama çok özleyeceğim. Artık daha da eksiğiz. Geride bıraktığınız filmleriniz ise sinemamızın değerleri, izledikçe siz hep bizlerle birlikte olacaksınız. Bize kattıklarınız için, teşekkür ederiz.”

Giovanni Scognamillo,  Ersin Pertan’ı anlatıyor: 

Soru: Niye böyleyiz? Çoğu değerimize neden yaşarken, sağlığı yerindeyken hakkını teslim etmiyoruz?

Scognamillo: Çünkü duygusal bir toplumuz ve çoğu şeyleri mantığımızla değil de duygularımızla değerlendirmeğe çalışıyoruz.

Soru: Pertan inatçı bir sanatçıydı.Piyasanın, yapımcıların,medyanın,hatta seyircilerin istediği, el üstünde tuttuğu türde filmler yapmadı.Herkes yeni yeni Kahpe Bizans’lar isterken Pertan sıradışı filmler yaptı.Bizans’a bir ağıt bile çekti.Çok az takdir gördü.Gerçek değeri geç de olsa anlaşılacak mı?Bu konuda sizin ümidiniz var mı?

Scognamillo:Evet, Ersin Pertan inatçı bir arkadaştı ve her zaman kendi sinema görüşüne uygun filmler yapmak istedi ve yaptı. Bizans’a yaptığı ağıt (Kuşatma Altında aşk) sinema tarihinde benzeri olmayan bir çalışma idi. Son derece dürüst ama Kahpe Bizans mantığı ile değerlendirildiğinden anlaşılamadı, cahilce eleştirildi. Zaman ve zamanla gelen değişik değerlendirmelerle belki ilerde anlaşılır. O artık tarihçilerin görevidir.

Soru: 1990’larda yönetmenliğe başladığında Türkiye’de gerçek anlamda film yapımcısı kalmamasından/olmamasından , yönetmenlerin aynı zamanda filmlerine finans kaynağı bulmak zorunda olmasından dolayı, Pertan  da başka ülkelerdeki meslekdaşlarının uğraşmak zorunda kalmadığı ek sorunlarla karşı karşıya kaldı.Türkiye’de 1950’lerin, 1960’ların, 1970’lerin, 1980’lerin yönetmenleri bu açıdan daha mı şanslıydı?

Scognamillo: Kendi yapımcısı olan yönetmen bir taraftan kendini çok özgür hisseder (ve olur) öte taraftan ise daha ağır sorumluluklar yüklenir yapımcı tarafı yönetmen tarafını dizginlemek zorunda kaldığından, Evet geçmiş dönemlerde bir yapımcıya bağlanan yönetmenler daha şanslıydılar.

Soru: Ersin Pertan’ın en başarılmış filmleri hangileridir?

Scognamillo: “Kuşatma Altında Aşk” ve “Şarkıcı”.

Soru: Haksızlığa uğradığı, haksız eleştirilere uğrayan filmleri olmadı mı?

Scognamillo: Pek tabii ki oldu ama her sanatçı haklı veya haksız eleştirilere açık olmak zorundadır, oyunun kurallarından biridir bu.

Soru: Ersin Pertan’ın sinemamıza kazandırdıkları ve katkıları nelerdir?

Scognamillo: Bağımsız bir sinemanın mümkün olduğunu çok önceden kanıtlamış olması.

Soru: Kendisinin yönetmenlik kariyerini oluştururken  Halit Refiğ’in izinden gittiği ve Refiğ’i kendisine model olarak aldığı söylenebilir mi?

Scognamillo: Kanımca Ersin Pertan’ın izinde gittiği tek bir yönetmen vardı o da, doğal olarak, kendisi idi.

Soru: En iyi filmlerinden ”Kuşatma Altında Aşk”, Finli yazarın “Bizanslı Aşıklar” adlı romanından serbest bir uyarlama gibi görünüyor, bu konuda ne diyeceksiniz?

Scognamillo: Evet, kullanılan kaynaklardan biri Mika Waltari’nin Kara Melek romanı oldu ki Dino de Laurentis’in Türkiye’de gerçekleştirmek istediği bir tasarı idi. Ancak Pertan başka kaynaklar da kullandı ve Türk sinemasında ilk kez bunları filmin sonundaki tanıtma yazılarında gösterdi.

Soru: Mütevazi olanaklarıyla Bizans üzerine, tarihi gerçeklere en yakın, en dürüst  filmi yaptı ve bununla neden yurt dışına açılamadı?

Scognamillo:Bildiğim kadarı ile film yurt dışında kimi etkinliklerde gösterildi ama tecimsel bir dağıtımı yapılamadı birçok Türk filmlerinde olduğu gibi.

Soru: 1970’li yıllarda kendisinin ev filmlerinde oynamıştınız.Bunu anlatır mısınız?

Scognamillo: Kısa filmler çoğu yönetmenler için bir başlangıçtır, Ersin Pertan ve Annie Pertan ile benim de rol aldığım iki kısa film çektik: Mavi Sakal ve bir uyarlama olan Sanrı.

Soru: Ersin Partan’ın anlatacakları vardı.Dolu dolu, iz bırakan, izleyenlerin hayatını değiştiren filmler yapmak istiyordu.Boş içerikli filmler yapmak istemiyordu.Edebiyat uyarlamaları yaptı, hatta Nahid Sırrı Örik’in “Abdülhamit Düşerken” adlı romanını da Ziya Öztan’dan önce uyarlamaya çalışmıştı.İyi bir entelektüel, iyi bir kitapsever ve sinemasever olduğuna tanık oldunuz/ olduk.Bu açıdan da çoğu meslekdaşıyla benzeşmiyordu.Bu açıdan sanıyorum  sadece Metin Erksan ve Halit Refiğ’e yakındı.

Scognamillo: Amacı tecimsel sinema yapmak değildi, gözü gişede de değildi, inandığı ve kaleme aldığı senaryoları dilediği şekilde ve özgürce çekmek istiyordu ve yaşamı boyunca tüm zorluklara rağmen bunu yaptı.

Soru: Her başarılı erkeğin arkasında mutlaka ve mutlaka bu başarıda çok büyük payı olan bir kadın var.Annie Pertan da hayat boyu Ersin Pertan’ın adeta koruyucu meleği rolünü üstlendi.Bu konuda neler söyleyeceksiniz?

Scognamillo:Sadece koruyucu bir melek değil: bir eş, bir iş ortağı, bir destek, bir arkadaş ve de her zaman çok başarılı bir sanat yönetmeni olarak.

Ersin Pertan hakkında: 

Ersin Pertan 1971-88 arasında Yeni Dergi, Yedinci Sanat, Milliyet Sanat, Hollywood Reporter gibi dergilerle Dünya ve Güneş gazetesine yazar ve muhabir olarak katkıda bulundu.

1981-90 arasında 24 filmde set fotoğrafçısı ve yönetmen yardımcısı olarak çalıştı.

Ersin Pertan, “Acı Gönül” adlı filminde “Alexis Zorbas-Zorba the Greek” (1964) adlı filmin görüntü yönetmenliğiyle Oscar ödülü kazanan Walter Lassally ile çalışmıştı.    

Ersin Pertan’ın Filmlerinin Ödülleri: 

Ersin Pertan’ın “Kurt Kanunu” adlı filmi Yasemin Alkaya’ya Ankara Uluslararası Film Festivali’nde en iyi  yardımcı kadın oyuncu ödülünü kazandırmıştır.
Ersin Pertan’ın “Tersine Dünya” adlı filmi Antalya Film Festivali’nde Demet Akbağ’a en iyi yardımcı kadın oyuncu ödülünü kazandırmıştır.
Ersin Pertan’ın “Kuşatma Altında Aşk”ı Ankara Uluslararası Film Festivali’nde Annie Pertan’a en iyi sanat yönetmeni ödülünü kazandırmıştır.
Ersin Pertan’ın “Kuşatma Altında Aşk”ı Antalya Film Festivali’nde Annie Pertan’a en iyi sanat yönetmeni ödülünü kazandırmıştır.
Ersin Pertan’ın “Kuşatma Altında Aşk”ı Antalya Film Festivali’nde Erdal Kahraman’a  en iyi görüntü yönetmeni ödülünü kazandırmıştır.
Ersin Pertan’ın “Şarkıcı”sı Antalya Film Festivali’nde Yeşim Salkım’a en iyi kadın oyuncu ödülünü kazandırmıştır.
Ersin Pertan’ın “Şarkıcı”sı Antalya Film Festivali’nde Ertunç Şenkay’a en iyi görüntü yönetmeni ödülünü kazandırmıştır.
Ersin Pertan’ın “Şarkıcı”sı Sadri Alışık ödüllerinde Nurseli İdiz’e en iyi yardımcı kadın oyuncu ödülünü kazandırmıştır.

Son Söz:

Bizler Ersin Pertan’a hakkımızı helal ettik. Acaba Ersin Pertan bize geçen haklarını helal etti mi? Bir de merak ettiğim bir şey daha var: Günün birinde insanlarımıza haklarını onlar yaşarken de teslim etmeyi öğrenebilecek miyiz?