Türkiye’ye net sermaye girişinin giderek yavaşlamasının da etkisiyle son yıllarda Türk Lirası’nda dövize karşı reel bazda erime dramatik boyutlara ulaştı.
Doğrudan yatırım, sıcak para ve diğer yatırımlar yoluyla rekor düzeyde dış kaynak girişi yaşanan 2003-2010 döneminde döviz sepeti karşısında reel bazda yüzde 21,9 değerlenen TL’de, değerinin tepe noktaya ulaştığı 2010 yılından bu yana ise reel değer kaybı yüzde 54’ü aştı. Merkez Bankası’nın Tüketici Fiyatları (TÜFE) bazlı Reel Kur Endeksi’ne göre kasım ayında TL, döviz sepetin karşısında önceki aya göre yüzde 1,7 değer yitirdi.
TL’de gelişmekte olan ülke paralarına karşı aylık reel değer kaybı yüzde 1,53, dolar, euro gibi gelişmiş ülke paralarına karşı aylık reel değer kaybı ise yüzde 1,94 oldu. Türkiye ve ticaret yaptığı ülkelerin enflasyonlarından arındırılarak her ay düzenli hesaplanan ve 2003 yılı ortalama değeri 100 kabul edilen endeks, bu yıl kur şoku yaşanan temmuz ayında 48,7’ye kadar indikten sonra yükselerek ekim ayında 56,01 olmuştu.
Söz konusu endeksin değeri kasım ayında 55,04’e geriledi. Reel efektif kur endeks değerinin gerilemesi, TL’nin dövizlere karşı reel olarak değer yitirdiğini, artması ise değer kazandığını gösteriyor. Değerinin 100’ün üstünde olması baz yılına göre TL’nin değerinin aradaki fark kadar daha yüksek; altında olması ise daha düşük olduğu anlamına geliyor.
TL’nin değerinde zirve yılı 2010
Reel kur endeksinin 12 ayın ortalamasına göre 2003’te 100 kabul edilen değeri, izleyen yıllarda sürekli yükselerek 2010 itibarıyla 121,9’a ulaşmıştı. Buna göre TL, yedi yılda döviz sepeti karşısında reel bazda yüzde 21,9 değer kazanmıştı. Başka deyişle fiyatı döviz bazında aynı olan bir mal ve hizmet sepetinden aynı tutardaki Türk parası ile alınabilen miktar; 2003’te 100 birimse 2010’da yaklaşık 122 birime çıkmıştı.
Bu dönemde TL’nin; enflasyon oranları görece yüksek, parası az değerli gelişmekte olan ülkeler paralarına karşı ortalama reel değer kazanımı yüzde 3,8’de kalırken, düşük enflasyonlu, parası değerli, en çok sermaye ihraç eden ve Türkiye’ye kaynak olarak en fazla getirilen gelişmiş ülkeler paralarına karşı reel değer kazanımı yüzde 33,9’a ulaşmıştı.
2010’dan bu yana hızlı erime
2011’den bu yana ise Suriye savaşı gibi bölgesel istikrarsızlık unsurlarının da etkisiyle net sermaye hareketlerinin canlılığını yitirmesinin ve özellikle 2015’ten itibaren Türkiye’de enflasyonun yeniden yükselişe geçmesinin de etkisiyle TL’de dövizler karşısında reel bazda değer kaybı süreci yaşandı. Yıllık ortalama bazda 2010’da 121,9 olan reel kur endeksi, gerileyerek ilk kez 2017’de 100’ün altına indi.
Devam eden gerileme sürecinde endeks 2022’de 54,37’ye kadar indi. Bu yıl aylık bazda temmuzda 50’nin de altına inen, izleyen üç ayda ise tekrar yükselen endeks, kasımdaki gerileme ile ilk on bir ayın ortalamasında 55,62 oldu. 2010-2023 ortalama endekslerinin karşılaştırmasına göre TL’de bu dönemdeki reel değer kaybı yüzde 54,4 düzeyinde oluştu.
Buna göre 2010 yılı ortalamasında fiyatı döviz cinsinden aynı olan aynı mal ve hizmet sepetinden aynı tutarda TL ile alınabilen birim miktar 100’den 45,6’ya düştü. Anılan dönemde TL reel olarak gelişmekte olan ülke paraları karşısında yüzde 56,8, gelişmiş ülke paraları karşısında da yüzde 52,1 değer yitirdi.
20 yıl öncesinin yüzde 44 altında
TL’nin döviz sepeti karşısındaki reel değeri 2003 yılındakinin ise yüzde 44,4 altına indi. Döviz cinsi fiyatı aynı olup, aynı tutarda TL ile alınabilen mal ve hizmet miktarı 2003’te 100 ise 2023’te 55,6 adette kaldı. 20 yıllık dönemde TL; kümülatif olarak gelişmekte olan ülke paraları karşısında yüzde 55,2, gelişmiş ülke paralarına karşı da yüzde 35,8 değer kaybetti. Buna göre TL, 2010-2023 döneminde, 2003-2010 döneminde dövizler karşısında yaşadığı değerlenmenin kat kat üstünde bir değer kaybı yaşadı.
Reel efektif kur endeksi nedir?
Nominal döviz kurlarının ülkeler arası nispî fiyat farklarını göstermemesi nedeniyle, Reel Efektif Döviz Kuru, Türk Lirası’nın (TL) reel düzeyinin göstergesi olarak hesaplanıyor.
Nominal efektif döviz kuru, Türkiye'nin dış ticaretinde önemli paya sahip ülkelerin para birimlerinden oluşan sepete göre, Türk Lirası’nın ağırlıklı ortalama değerini veriyor. Ağırlıklar, ikili ticaret akımları kullanılarak belirleniyor. Reel efektif döviz kuru ise nominal efektif döviz kurundaki nispi fiyat etkileri arındırılarak elde ediliyor.
Buna göre reel kur endeksi, nominal kur endeksindeki değer değişiminin, ülkeler arasındaki göreli fiyat veya maliyet farkları ile düzeltilmiş hali. Merkez Bankası hem TÜFE hem Yurt İçi ÜFE’ye göre reel efektif döviz kuru endeksleri hesaplıyor. Endeksler, Türkiye’nin fiyat düzeyinin dış ticaret yaptığı ülkelerin fiyat düzeylerine oranının ağırlıklı geometrik ortalaması alınarak hesaplanıyor.
Reel efektif döviz kuru, Türk Lirası'nın satın alma gücünde olan değişimleri daha gerçekçi olarak ortaya koyan bir veri niteliği taşıyor. Reel efektif kur endeksinin artışı Türk Lirası’nın değer kazandığını, Türk mallarının yabancı mallar cinsinden fiyatının arttığını gösteriyor.