Ödemeler dengesinin temelde iki kalemi var; cari işlemler dengesi ve burada oluşacak açık ya da fazlayı karşılayacak olan sermaye ve finans hesapları. Bizde cari fazla pek rastlanan bir durum olmadığı için sermaye ve finans hesaplarından normalde ülkeye döviz girişi olması beklenir. Ödemeler dengesi bir bilanço, döviz bilançosu olduğuna göre, söz konusu iki kalemin toplamının da sıfır olması gerekir. Bu iki kalemin toplamı sıfır etmezse, aşağıya bir kalem daha açılır; "Biz ödemeler dengesinin diğer kalemlerinde hata yapmışız, bilançoyu sıfırlamak için gereken rakamı da buraya yazıyoruz" denir. Açılan kalem de net hata ve noksan kalemidir.
Küresel krizle birlikte dış ticaretimiz özellikle ithalat yönüyle daralınca ve dış açık neredeyse sorun olmaktan çıkınca, ağırlıkla bu açığın oluşturduğu cari işlemler dengesi de önemini büyük ölçüde yitirdi. Geçen yıl altı ayda 27.7 milyar dolar olan cari açık, bu yıl aynı dönemde 6.7 milyarda kaldı. Aynı şekilde geçen yıl haziranda 46.4 milyar dolar olan yıllık açık da bu yıl 20.3 milyara indi. Yani kriz bize cari açığı unutturdu. Ama dikkatlerimiz başka bir yöne çevrildi. Ödemeler dengesindeki yanlışın yansıdığı kaleme, yani net hata ve noksana…
Ödemeler dengesinde yapılan yanlışlar, net hata ve noksan kalemine yazılır; ama yanlışlık başka kalemlerdedir. Eğer cari işlemlere ilişkin veriler ile finans hesabındaki giriş ve çıkışlar kayıtlara doğru girmiş olsa, zaten ortada bir yanlışlık olmaz ve dolayısıyla net hata ve noksana yazacak bir rakam oluşmaz. Dolayısıyla, ödemeler dengesindeki yanlışlık cari işlemler dengesi ve finansman kalemindedir.
Merkez Bankası'nın son dönemde yapmaya çalıştığı da budur; yani net hata ve noksana yol açan kalemlerdeki "yanlışlığı" düzeltmek. Bu amaçla, yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışı mevduatına yönelik olarak 2008 yılı için yapılan çalışmanın sonuçları son açıklanan ödemeler dengesi istatistiklerine yansıtıldı. Bu çalışma, geçen yılın tümündeki net hata ve noksanı büyüten, ancak son çeyrek rakamını küçülten bir etki yaptı. Önceki açıklamalarda 2008'in tümünde 1.9 milyar dolar olan net hata ve noksan, revizyon sonucu 5.1 milyar dolara yükseldi, ancak son çeyrek rakamı 11.3 milyar dolardan 6.9 milyar dolara geriledi.
Net hata ve noksanın, ödemeler dengesinde bir yanlışlık yapıldığını ortaya koyan bir kalem olduğunu belirttik. Herhangi bir döviz hareketi, doğrudan bu kaleme yazılmıyor, böyle bir durum söz konusu değil. Eğer cari dengede ya da sermaye ve finans hesapları kaleminde veya bu iki kalemin her ikisinde birden bir hata yapılıyorsa, ki genellikle yapılıyor, bu hata net hata ve noksanı oluşturuyor. Net hata ve noksanın nasıl oluştuğuna gelince…
1-Cari denge ile sermaye ve finans kalemleri toplamını oluşturan döviz girdisi olması gerekenden az yazılmışsa, negatif net hata noksan küçülüyor.
2-Döviz girdisi olması gerekenden fazla yazılmışsa negatif net hata noksan büyüyor.
3-Döviz çıktısı olması gerekenden az yazılmışsa, pozitif net hata noksan küçülüyor.
4-Döviz çıktısı olması gerekenden fazla yazılmışsa, pozitif net hata noksan büyüyor.
Son dönemde net hata noksanın böylesine büyümesi; azalıyor olmakla birlikte hem bir yandan cari açık vermemizden, bir yandan da finans hesabı kaleminden döviz girişi yerine döviz çıkışı yanaşıyor olmasından kaynaklanıyor. Demek ki, cari denge ve finans kalemleri toplamında olması gerekenden ya da gerçek olandan daha fazla bir döviz çıktısı söz konusu.
Bir gerçeğin altını kalın çizgilerle çizmek de gerekiyor. Net hata ve noksanın tümünü diğer kalemlerdeki yanlışın sonucu gibi görmek de yanlış, ülkeye nakit olarak yasal olmayan yollardan para giriş-çıkışını gösteren bir kalem olarak görmek de. Düşünsenize, örneğin geçen yılın ekim ayında net hata noksana yazılmış olan 7.6 milyar doların (revizyonla 3.6 milyara indi) tümünün bir şekilde nakit olarak geldiği nasıl varsayılabilir? Bir ayda 7.6 milyar dolar gelmesi, her gün ortalama 250 milyon dolardan fazla bir paranın geldiği anlamını taşır. Yani her güne yaklaşık 10 milyon dolar düşer. Böylesine fazla bir para, ne yurtdışındaki işçiler tarafından getirilebilir, ne kimilerinin ileri sürdüğü gibi tümüyle güvensiz bir bölge olan Kuzey Irak sınırından ya da İran'dan yurda sokulabilir.
Net hata noksan kalemi ödemeler dengesinin "en günahsız" kalemidir, yanlışı başka yerde aramak gerekmektedir ve son zamanlarda yapılmaya çalışılan da bundan ibarettir.