Dış ticaret yapar, ağırlıkla bunun etkisiyle cari açık verirsiniz. Cari fazla da olur olmasına ama, biz neredeyse hiç fazla veremediğimiz için kestirmeden gittik ve cari açık dedik. Normal zamanlar için, örneğin 100 dolar cari açık vermişsinizdir, ülkeye döviz girişi iyidir, sermaye ve finans hesabından 110 dolarlık giriş olur, bunun 100 dolarıyla cari açığı kapatırsınız, 10 doları da döviz rezervinize eklersiniz. Ya da, döviz girişinde sıkıntı yaşanan bir dönemdir, 100 dolarlık cari açığa karşılık 90 dolar gelmiştir, bu durumda 10 dolarlık farkı da rezervinizden kapatmışsınız demektir. Zaten rezerviniz uygun olmasa 100 dolarlık açığı da veremezsiniz.
Ama teorideki bu durum, pratiğe hemen hemen hiç uymaz. Cari açıkla finans hesabını toplarsınız, sıfır etmesi gereken bu toplam farklı çıkar. 100 dolar cari açığınız vardır, sermaye hesabından gelen 125 dolardır, biliyorsunuz ki rezerve de 10 dolar eklemişsinizdir. Şu durumda 15 dolarlık bir fazla söz konusudur. Bu 15 dolarlık fazla için net hata ve noksana negatif 15 dolar yazmanız gerekir, böylece ödemeler dengesinin toplamı sıfır eder. Yani nereye gittiğini bilemediğiniz şekilde 15 dolarlık bir çıkış olmuştur.
İşte biz son iki aydır bu durumun tersini yaşıyoruz, hem de şimdiye kadar görülmedik biçimde. Temmuzda 6 milyar dolar cari açık verdik, finansman hesabından para girmediği gibi 642 milyon dolarlık da çıkış yaşandı, Merkez Bankası rezervinden kullanım ise 1.8 milyar dolar oldu. Yani 6 milyarlık açığa karşılık finansman (Merkez Bankası rezervinden kullanım dahil) yalnızca 1.1 milyar dolardı. Ama hesabı sıfırlamak gerekiyordu; “Demek ki” denildi, net hata ve noksan 4.9 milyar dolar.
Ağustosta cari açık 2 milyara indi. Finans hesabından bu kez 3.1 milyar giriş oldu, ama Merkez Bankası rezervine 4 milyar eklendi. Yani net finans hesabı negatif 856 milyon düzeyinde gerçekleşti. 2 milyar cari açık, 856 milyon finansman kaleminden çıkış; bunun karşılığı da 2.9 milyar dolar pozitif net hata noksan demekti.
İzahı çok zor
Temmuz ve ağustostaki bu durumu nasıl açıklamalı? Cari açığın bir kısmını ya nereden geldiğini bilmediğimiz dövizle finanse etmişiz ya da bu döviz girişinin kaynağını bilmekle, en azından tahmin etmekle birlikte ihracat kayıtlarını tam tutamamışız. Yani ihracat yapılmış, bu ihracatın dövizi de gelmiş, ama bu ihracat dış ticaret kayıtlarına çeşitli nedenlerle yazılmamış, yazılamamış.
Bir başka ifadeyle belki ihracat dövizi gelmiş, ama biz bu ihracatı kayıtlarda gösterememişiz; ya da göstermek istememişiz.
Sonuçta ortaya bu tablo çıkıvermiş. Para gelmiş, harcanmış; ama bu paranın ne karşılığı geldiği “resmi olarak” bir türlü anlaşılamamış.
İki ayda 7.7 milyar dolara ulaşan net hata ve noksanın tümünün cari işlemlerden geldiği bir varsayım tabii ki, ama gerçek buysa cari açığımız bu miktarda küçük demektir. Bu da hiç gerçekçi değil kuşkusuz. Çünkü iki aydaki net hata noksan 7.7 milyar, bu ayların toplamındaki cari açık ise 8 milyar dolar.
Her ne kadar tümü ihracatın kayıtlara eksik girmesinden kaynaklanmış olamazsa da, bu görüşü destekleyen gelişmeler de göz ardı edilemez. Suriye ile olan sınır ticaretinin çok arttığı ortada. Baştan beri sorunlu olan ve kaydı sağlıklı tutulamayan sınır ticaretinde şu dönemde kaydın hiç söz konusu olmayacağına görüşü dile getiriliyor. Ayrıca yine Suriye’ye kayıt dışı silah ihracatı iddiaları ayyuka çıkmış durumda. Bir de İran’a altın ihracatı var. Bu ülkeye altın ihracatı göründüğü kadarıyla geçen yıla göre çok büyük ölçüde azaldı. Ancak, bu ihracatın Batı’nın ambargosunu delmek için kayıt dışı yapılabileceğine dikkat çekiliyor.
Bütün bunlar iddia elbette. Doğrulanması, kesinleştirilmesi mümkün değil, doğrulanabilse zaten iddia olmaktan çıkar. Ama ortada bir gerçek var; iki ayda 7.7 milyar gibi müthiş düzeyde kaynağı bilinmeyen bir döviz girişi yaşandı. Bunu önemsemeyip, “Ödemeler dengesinin hesaplanmasında böyle rakamlar ortaya çıkabilir” demek mümkün mü?
Ödemeler dengesinin oluşturulması
Merkez Bankası’nın, ödemeler dengesi istatistiklerinin oluşturulmasına ilişkin yöntemsel açıklamasına bu köşede 16 Eylül’de detaylı olarak yer vermiştik. 16 Eylül tarihi yazımızda temmuzda 4.9 milyar dolarla rekor düzeye çıkan bir net hata noksanı irdelemiştik.
Merkez Bankası’nın net hata noksana ilişkin yöntemsel açıklamasında ilk dikkati çeken ve ana ilke olarak vurgulanan, “her bir işlemin eşit değerde iki ayrı kaleme iki kayıt ile çift kayıt muhasebe sistemine uygun olarak kaydedilmekte” olduğu. Açıklamada, “Bu kalemlerden biri pozitif ve + işaretle gösterilen alacak kaydı, diğeri ise negatif ve – işaretle gösterilen borç kaydıdır. Başka bir deyişle, çift kayıt muhasebe sistemine göre her ekonomik işlemin, bir alacak, bir de borç olmak üzere iki kaydı gerekmektedir” deniliyor.
Merkez Bankası, çift kayıt işlemlerine ilişkin örnekler de veriyor:
“İhracat mal bedeli olarak ihracatçının yurtiçinde yerleşik bir banka nezdindeki döviz tevdiat hesabına yurtdışında yerleşik ithalatçı tarafından transfer edilen 100 dolar, cari işlemler hesabına alacak; sermaye ve finans hesabının diğer yatırımlar/varlıklar/efektif ve mevduatlar kalemine borç yazılıyor.”
İşte tartışma konusu da bu. Varsayalım ödemeler dengesinde yalnızca tek işlem var; 100 dolarlık bir ihracat. Normalde 100 dolarlık ihracatın cari işlemlere alacak, finans hesabına da borç yazılması gerekiyor. Cari işlemlerdeki pozitif 100 ile finans hesabındaki negatif 100’ün toplamı da sıfır edecek ve net hata noksan da sıfır olacak. Eğer bu 100 dolarlık ihracat cari işlemlere bir şekilde yazılmamışsa ödemeler dengesini sıfırlamak için finanstaki negatif 100 dolar kadar bir tutarı, yani pozitif 100 doları net hata ve noksana yazmak gerekecek.
İşte bu tür durumlar da, son iki aydır yaşadığımız gibi bir tablo ortaya çıkarıyor. Dövizin geldiği, bu döviz karşılığında ihracatın yapıldığı, ama bu ihracatın kayıtlara hiç girmediği ya da eksik girdiği gibi bir tablo… İki ayda 7.7 milyar doları bulan pozitif net hata ve noksanı başka türlü izah etmek mümkün mü?