Maliye Bakanlığı önce eylül ayı bütçe gerçekleşmesine ilişkin açıklamasıyla bir şaşkınlık yaşattı. Ardından Bakan Şimşek'in hafta sonundaki 2010 bütçesine ilişkin açıklamasındaki metinde yer alan hesaplamalarla bir şaşkınlık daha yaşandı. Neler mi yol açtı bu şaşkınlığa…
Eylül ayına ilişkin bütçe açıklaması metninde eylül bütçe açığının binde 5 arttığı belirtiliyordu, tabloya göre ise bütçe açığı artmamış, aksine binde 5 azalmıştı. Ortada bir çelişki vardı. Bu yüzden en iyisi eylül ayı açık rakamlarına bakmaktı. Rakamlar, açığın azalmadığını, arttığını gösteriyordu. Metinde artış olarak ifade edilen değişimin, tabloya yanlışlıkla düşüş biçiminde girdiğini düşünüldü, ancak ocak-eylül verisinde de aynı durumun var olduğu hayretle gözlenecekti.
Ocak-eylül döneminde geçen yıl 4.8 milyar lira olan bütçe açığı, bu yıl 40.8 milyar liraya çıkmıştı. Ortada yüzde 747 gibi çok ciddi bir artış vardı. Oysa Maliye'nin açıklamasına göre bütçe açığı yüzde 747 azalmıştı!
Bir; iki rakama bakan zaten bütçe açığında bir azalma olmadığını ezbere söyleyebilirdi.
İki; 2009 bütçesinde başlangıçta 10 milyar lira olarak öngörülen açık, orta vadeli programa göre 63 milyara revize edilmişti, zaten açığın azalmayacağı belliydi.
Üç; bir rakamın en fazla kendisi kadar, yani yüzde 100 azalarak sıfır olabileceği, dolayısıyla yüzde 747'lik bir azalmadan söz edilemeyeceği ortadaydı.
Peki Maliye nasıl olmuştu da hem eylül ayı açığının, hem dokuz aylık açığın geçen yılın altında kaldığı, gerilediği yolunda tablolar oluşturmuştu. Bu sorunun yanıtı ne yazık ki çok "basit" görünüyordu. Anlaşılan, bütçe dengesine ilişkin tabloda açık rakamı negatif olarak yer aldığı için bu rakamların yüzde farkı da tablolara negatif olarak girmişti.
Gelelim Bakan Mehmet Şimşek'in 2010 bütçesini açıkladığı basın toplantısındaki metinlerde yer alan grafiklerdeki oranlara…
Bütçe açığı 2009 yılı için başlangıçta 10 milyar 398 milyon lira olarak öngörülmüştü, açık beklentisi orta vadeli program çerçevesinde 62 milyar 824 milyon liraya revize edildi. Revize açığın, başlangıçta öngörülene göre yüzde 504.2 arttığını düşünüyor olabilirsiniz, bu sizin fikriniz, Maliye'ye göre ise açıkta artış yok, yüzde 504.2 düşüş var. Yine aynı mantık işliyor, yani "negatif bir rakam, örneğin eksi 25 yine negatif rakama eksi 50'ye büyürse, küçülür," mantığı.
Bir başka veri, faiz dışı fazla. 2009'da 47.1 milyar lira fazla öngörülmüştü, ama artık 7.1 milyar açık bekleniyor. Bu iki rakam da Maliye'ye göre yüzde 115.5 azalma anlamına geliyor. Maliye iki rakamı topluyor, sonra elde ettiği rakamı 47.1 milyara bölüyor ve yüzde 115.5'lik azalma oranına ulaşıyor. Program tanımlı faiz dışı fazlada da aynı hesaplama söz konusu.
Bu yıl 7.1 milyar lira açık oluşacağı tahmin edilen faiz dışı dengede, gelecek yıl 6.6 milyarlık fazla öngörülüyor, bu iki rakam Maliye'ye göre yüzde 190.3 artış anlamına geliyor.
Rakamlar artıdan eksiye ya da eksiden artıya geçtiğinde yüzde hesaplaması yapılamaz. Bu tür hesaplamalarda kullanılan yöntem şu:
Örneğin eksi 25 olan bir rakam, artı 25'e yükseldiğinde deniliyor ki, "toplam 50 birimlik artış var, 50 ilk rakam olan 25'e bölündüğünde de yüzde 200'lük bir artış ortaya çıkmış demektir". Bu mantığı doğru kabul ederek şöyle bir örnek verelim:
"Eksi 5 olan bir rakam, artı 25'e yükselmiş olsaydı, bu durumda artış 30 olacaktı. 30'u ilk rakam olan 5'e böldüğümüzde de yüzde 600'lük bir artış sonucuna varacaktık."
Eksi 25'ten artı 25'e çıkarak 50 birim artan bir rakamda yüzde 200 büyüme varsa, eksi 5'ten artı 25'e çıkarak 30 birim artan bir rakamda yüzde 600 büyüme olması normal midir? Ya da eksi 5'ten artı 45'e çıkan ve 50 birim artan bir rakam için yüzde 1000 arttı demek doğru mudur?
Negatif bir rakam, büyüklüğü ne olursa olsun, kendisi kadar arttığında, pozitif bir rakam ise kendisi kadar düştüğünde sıfır olur. Herhangi bir rakamın sıfırdan artış ya da azalışı ise hesaplanamaz. Dolayısıyla iki rakam sıfırdan geçerek bir değişime uğramışsa, yani eksiden artıya ya da artıdan eksiye, bir yüzde değişiminden söz etmek mümkün değildir.