Dr. Mehmet ŞAFAK
DÜNYA Gazetesi'nin 19 Şubat 2009 sayısında Türkiye'de kayıtdışı ekonominin boyutları ve nedenleri üzerinde durulmuştu.Bu gün yazımızda yayınlanan 'kayıtdışı ekonomi ile mücadele stratejisi ve eylem planında'' yer alan kayıtdışılığın önlenmesi amacıyla alınması planlanan önlemler üzerinde duracağız.Yayınlanan stratejide çok geniş ve kapsamlı önlemlere yer verilmiştir. Biz yazımızda önlemlerin başlıcalarına değineceğiz.
Kayıtdışı ekonomiyle mücadelede önlemler bugüne kadar alınmış başlıca önlemler
Son yıllarda yapılan düzenlemelerle kayıtdışıyla mücadele alanında bir altyapı oluşturulmuş olmasına rağmen kayıtdışılığın boyutu istenilen düzeye indirilememiştir.Bu güne kadar kayıtdışılıkla mücadele amacıyla alınan başlıca önlemler kısaca şöyledir.
- Vergi gelirlerinin önemli bir bölümünü ödeyen mükelleflere ayrı olarak hizmet verilmesine ve bunların izlenmesine yönelik olarak kurulan Büyük Mükellefler Vergi Dairesi Başkanlığı 2007 yılında faaliyete geçirilmiştir.
- Akaryakıt ürünlerinde marker uygulaması ve akaryakıt istasyonlarında belge düzeninin sağlanması, kayıtdışı ekonomiyle mücadelede önemli bir adım olan akaryakıt pompalarının ödeme kaydedici cihazlara bağlanmasına ilişkin uygulama başlatılmıştır.
- Enerji sektöründe (Elektrik, doğal gaz, petrol LPG) faaliyette bulunmak isteyenlere lisans alma zorunluluğu getirilmiştir.
- Alkollü içkilerde ve sigaralarda bandrollü izleme sistemi kurulması ve sistemin işletilmesine yönelik çalışmalar tamamlanmış ve uygulamaya geçirilmiştir.
- kayıtdışı İstihdamla Mücadele (KADİM) projesi kapsamında, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı bünyesinde "kayıtdışı İstihdamla mücadele" koordinatörlüğü kurulmuştur.
- Sosyal Güvenlik Kurumu olarak 2005 yılı içerisinde taşra birimlerinde görevlendirmek ve yerinden denetim yapmak üzere 258 Yoklama Memuru (şimdiki adıyla Sosyal Güvenlik Kontrol Memuru ) alınmıştır.
- E-devlet uygulamalarının yaygınlaştırılması ve etkinleştirilmesine yönelik olarak 2003 yılından bu yana yürütülmekte olan e-dönüşüm Türkiye Projesi ve 2006 yılında uygulanmaya başlanan Bilgi Toplumu Stratejisi projeleri ile, kullanıcıların elektronik ortamda sunulacak kamu hizmetlerine farklı platformlardan, güvenilir şekilde ve tek noktadan erişebilecekleri, vatandaş ve iş dünyasının ihtiyaçlarına odaklanmış, birlikte işler ve bütünleşik hizmetlerin sunulacağı, katılımcı, şeffaf ve hesap verebilir bir devlet yapısının oluşturulmasına gayret edilmiştir.
- kayıtdışılıkla mücadele kapsamında mali sistemin kullanımına yönelik olarak düzenlemeler yapılmıştır. Bu çerçevede, 2001 yılı Eylül ayından itibaren mali kuruluşlarca yapılacak işlemlere taraf olanların vergi kimlik numarasının ilgili belge ve kayıtlarda kullanımı zorunlu hale getirilmiştir.
- 8.000 TL'yi aşan tahsilat ve ödemelerin bankalar ve PTT aracılığıyla yapılması uygulaması başlatılmıştır.
- kayıtdışı işlemlerin tespitine yönelik olarak mali kayıtları esas alan veri ambarı uygulaması geliştirilmiştir.
Yeni strateji ve eylem planı ve önlemler
Ekonominin rekabet gücünün artırılması ve kamu finansmanının sağlıklı bir yapıya kavuşturulmasına katkıda bulunulması hedefi doğrultusunda kayıtlı ekonomiye geçiş sürecinin hızlandırılması temel amaçtır. Stratejinin temel amaçları ve hedefler özet olarak aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Amaç Hedef
1- Kayıtiçi faaliyetleri özendirmek - Kayıtiçi istihdam yaratmak Potansiyelini güçlendirmek - Gönüllü uyumu artırmak
2- Denetim kapasitesini güçlendirmek ve yaptırımların Caydırıcılığını artırmak - Denetim kapasitesini Geliştirmek - Veri tabanı paylaşımı - Cezaların caydırıcılığını sağlamak
3- Kurumsal ve Toplumsal Mutabakatı Sağlamak ve Güçlendirmek - Kurumsal işbirliğini sağlamak, güçlendirmek ve devam ettirmek - Eğitim ve tanıtım yoluyla toplumsal mutabakatı sağlamak ve güçlendirmek
Kayıtiçi faaliyetleri özendirici önlemler (Eylemler)
Kayıtiçi istihdam yaratma potansiyelini güçlendirmek amacıyla vergi kanunlarında,denetim sistemi ve anlayışında değişiklikler yapılması öngörülmüştür.
"İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun" gereğince işveren prim paylarının 5 puanlık kısmının Hazine tarafından karşılanması suretiyle işveren üzerindeki maliyetin azaltılarak, işgünün teşvik edilmesi ve dolayısıyla kayıtdışı istihdamın önlenmesi sağlanacaktır.
kayıtdışı istihdamın önlenmesi kapsamında, yoklama yetkisine haiz kişilerce düzenlenen yoklama fişlerine çalışanların adı, soyadı, TC kimlik numaraları ve aldıkları ücret miktarlarının eklenmesi, kuruma gönderilmesi ve bu fişlerde yer alanların kuruma tescilli olup olmadıklarının araştırılmasına yönelik çalışma başlatılacaktır.
İşyerlerinin denetiminde önleyici teftiş yaklaşımını esas alarak, işçi şikayetleri, iş kazası ve meslek hastalıklarının azaltılmasına katkı sağlamak amacıyla, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yürütülen teftişler içerisinde genel denetimler oransal olarak artırılacak ve ihtiyaç duyulan alanlarda proje denetimi şeklinde gerçekleştirilecektir.
Maliye Teftiş Kurulu (MTK) internet sitesi üzerinden yapılan kayıtdışı istihdam ihbarlarının elektronik olarak SGK'ya yönlendirilmesine yönelik MTK internet sitesinde gerekli değişiklikler yapılacaktır.
Vergi kanunlarında veya diğer kanunlarda vergiden kaçınma veya vergi kaçırmaya ilişkin açıkların belirlenmesi ve bu açıkların kapatılabilmesi için yapılacakların ortaya konması için gerekli çalışmalar yapılacaktır.
Gümrük Müsteşarlığı yetki alanı çerçevesinde işlemlerin basitleştirilmesi ve mevzuatın sadeleştirilmesine ilişkin çalışmalara devam edilecektir. Elektronik ortamdan yararlanarak kontrol ve belgelendirme sisteminin hızlı ve verimli olması sağlanacaktır.
Mükelleflerin vergi ile ilgili işlemlerde kullandığı her türlü beyanname, bildirim ve formlar yeniden gözden geçirilerek daha açık ve anlaşılır hale getirilecek, gerek kağıt ortamında gerekse elektronik ortamda beyanname düzenleme kılavuzları hazırlanacak, internet ortamında yayınlanacak ve mevzuat değişiklikleri göz önüne alınarak güncellenecektir.
Muhtasar beyanname ile SSK bildiriminin birleştirilmesine ilişkin mevzuat ve tebliğ çalışmaları yapılacaktır.
Mükelleflerin gönüllü uyumunu artırıcı önlemler
Mükelleflerin gönüllü uyumunu artırmak amacıyla mevzuatın sadeleştirilmesi kapsamında tek tebliğ çalışmaları yapılacaktır.
Mükellef Hizmetleri Merkezi pilot uygulaması tamamlanacak ve standartlar belirlenecektir. (Mükellef Hizmetleri Merkezi'nde yıllık olarak ortalama 1.000 mükellefe hizmet verilmesi, Mükellef Hizmetleri Merkezi'ne başvuran mükelleflerin verilen hizmetten memnun kalmasına önem verilecektir.
Gönüllü uyumu teşvik etmek amacıyla hizmet kalitesi sürekli olarak artırılacak ve yeni hizmet kanalları uygulamaya geçirilecektir. İnternet sayfası ile ilgili olarak gelen öneriler alınacak, değerlendirilecek ve öneriler doğrultusunda internet hizmetlerinin revizyon çalışmaları gerçekleştirilecektir.
Mükellef-vergi dairesi çalışanı ilişkilerinin geliştirilmesi, vergi dairesi çalışanlarının bilgi düzeylerini yükselterek mükellefe yardımcı olabilme kapasitelerinin artırılmasına yönelik olarak eğitim çalışmaları yapılacaktır.
Hesap Uzmanları Kurulu'nun sorumluluğunda,mükelleflerin işlemlerini kanunlar çerçevesinde yürütmelerini kolaylaştıracak bilgilendirme faaliyetleri düzenlenecek,toplantılar yapılacaktır.
Sektörel analizlere dayalı etkin, güncel, caydırıcı ve rehberlik misyonu olan bir denetim gücünün bilgi birikimi ve tecrübelerinin sektör temsilcileri ile paylaşılarak, kayıtdışı istihdamın ve haksız rekabetin asgari seviyelere çekilmesi amacıyla Sosyal Güvenlik Bilgilendirme Notları hazırlanacak, sektör temsilcileri olan insan kaynakları yöneticileri, mali müşavirler, işyeri sahipleri ve sigortalılara yönelik ''Sektörel Bilgilendirme Toplantıları" yapılacaktır.
Denetim kapasitesinin güçlendirilmesi ve daha caydırıcı yaptırımlar
Elektronik fatura projesi ile ülke çapında uygulanacak bankacılık sistemiyle entegre bir elektronik fatura modelinin oluşturulması sağlanacaktır
Elektronik Belge-Vergi Usul Kanunu kapsamında fatura dışında düzenlenmesi öngörülen diğer belgelerin (yolcu taşıma bileti, işlem sonuç formu ve benzeri) elektronik ortamda oluşturulması, muhafazası ve iletilmesi ile ilgili elektronik fatura projesi paralelinde çözüm üretilecektir.
Muhasebe kayıtlarının elektronik ortamda saklanmasına ilişkin (kayıt saklama gereksinimleri) standartlar belirlenecek, bilgi ve belgelere daha hızlı ulaşılmasını sağlamak ve tek tipte saklanacak veriler üzerinde yapılacak çalışmalarda etkinlik ve verimlilik artırılacaktır.
İncelenecek mükelleflerin seçiminde kullanılan risk analizine dayalı modelin geliştirilmesi çerçevesinde potansiyel mükellefler ile gerçek ve tüzel kişi mükelleflerde kayıtdışı hasılata yönelik olarak denetimler gerçekleştirilecekti
Elektronik Defter projesi-mükelleflerin tutmak zorunda oldukları defterlerin elektronik ortamda oluşturulması, onaylanması ve muhafazası ile ilgili hukuki ve teknik altyapı oluşturulacaktır.
İncelemeler sırasında elde edilen verilerin kayıtdışı çalıştırılan kişilerin kayıt altına alınmasına ilişkin olarak da kullanılması amacıyla Sosyal Güvenlik Kurumu'na iletilmek üzere kayıtdışı işçi çalıştıran firmalar ve çalıştırılan kişiler hakkında müteferrik raporlar düzenlenecektir.
Sosyal Güvenlik Kurumu'nda kayıtdışı çalışan işçilere yönelik yapılan tespitler sonucu kayıtdışı kalan vergilere ilişkin olarak gönderilen ve kurulun inceleme kriterlerine uyan inceleme talepleri karşılanacaktır.
"Yüksek riskli mükellefler matrisleri" değerlendirilerek burada yer alan mükellefler ile bu mükelleflerin yoğunlaştığı sektörlerde diğer vergi inceleme birimleri ile ortak bir program dahilinde vergi incelemeleri yapılacaktır.
Banka kartı ve kredi kartı kullanımında faydalanılan altyapının, güvenlik ihtiyaçlarını karşılama açısından iyileştirilmesini temine yönelik mevzuat çalışmaları yapılacaktır.
Veri tabanı paylaşımı
kayıtdışı istihdam ile mücadelede sektörel analizlere dayalı, güncel, etkin caydırıcı ve rehberlik misyonunu da üstlenen denetimin sağlanması amacıyla, Sosyal Güvenlik Kurum bilgi işlem veri tabanı ve belirlenen diğer kamu kurumlarının (Maliye Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Turizm Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Enerji Bakanlığı, TUİK, sendikalar ve meslek kuruluşları, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı) bilgi işlem veri tabanı paylaşımından oluşacak bilgi bankası Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı bünyesinde kurulacaktır.
Cezaların caydırıcılığının artırılması
Vergi cezalarının caydırıcılığını artırmak için yapılacak birincil ve ikincil mevzuat çalışmaları ve eğitim çalışmaları yapılacaktır.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile getirilen hükümlerle; kayıtdışı çalıştıran işverenlere uygulanacak idari para cezalarının artırılması ve denetim elemanlarının denetim faaliyetlerine engel olanlara ayrıca idari para cezası uygulanması ve haklarında TVK'ya göre suç duyurusunda bulunulması sağlanacaktır. (2008 yılı Ekim ayında başlatılan çalışma 2009 yılı Ekim ayında tamamlanacaktır.)
Kayıtdışılığın yoğun olduğu akaryakıt ürünlerine yönelik olarak kurumlarla işbirliğinin artırılması amacıyla, EPDK ile denetim konusunda işbirliği yapılacaktır.
kayıtdışılığın yoğun olduğu alkol ve tütün ürünlerine yönelik olarak kurumlarla işbirliğinin artırılması amacıyla, TAPDK ile denetim ve idari düzenlemeler konusunda işbirliği yapılacak ve ortak denetim sonuçları izlenecektir.
Kayıtdışı ekonomi ile mücadele çerçevesinde bilgi ve deneyimler diğer kurum ve kuruluşlarla paylaşarak vergi mevzuatının uygulanmasında karşılaşılan sorunlara çözümler bulunmasına katkı sağlanacaktır.
Kurumsal ve toplumsal mutabakatı sağlamak ve güçlendirmek
kurumsal işbirliği
Kayıtdışı ekonomi ile mücadelede kurumlar arası işbirliği ve koordinasyon kapasitesinin geliştirilmesi amacıyla Maliye Teftiş Kurulu ile diğer kurum ve kuruluşlarla (Adalet Bakanlığı, Gümrük Müsteşarlığı, SGK,GİB, HUK, MASAK, EGM KOM, JGK-KOM, ve diğer bakanlık teftiş kurullarınca çalışmalar yapılacaktır.
4733 sayılı kanunun uygulaması, tütün, tütün mamulleri, alkol ve alkollü içkiler mevzuatı ve uygulamaları ile bandrol mevzuatı ve uygulamaları konularında yetkili kolluk kuvvetlerine verilen eğitimlere devam edilecektir.
Toplumsal mutabakatı sağlamak ve güçlendirmek
İşçi ve işveren sendika ve konfederasyonları ile diğer sosyal taraflara yönelik iş mevzuatı hakkında bilgilendirme faaliyetlerinin sürdürülmesi kapsamında, İş Teftiş Sisteminin Geliştirilmesi Eşleştirme Projesi kapsamında sosyal taraflara yönelik İş Kanunu'nun uygulamaları konusunda eğitimler verilecektir.
Dış ticaret ve gümrük mevzuatıyla ilgilenen gerçek ve tüzel kişilerin bilgisayarlı gümrük işlemleri konusunda her türlü sorununa cevap vermek üzere 7 gün 24 saat çalışan bir çağrı merkezi kurulacaktır.