Pek çoğumuzun mezunu ya da mensubu olduğu İstanbul Üniversitesi'nin başlangıç tarihi konusundaki veriler kısıtlıdır. Buna karşılık, sabırlı bir araştırması yapılması durumunda, ilk kuruluş öyküsüne ilişkin veriler elde etmek mümkün oluyor. Elde edilen yeni veriler, İstanbul Üniversitesi'ni tarihin en eski üniversitesi haline getirmekle kalmıyor, bugüne olan kalıcı etkilerini de gün ışığına çıkartıyor. Gülnihal Küken'in "İlkçağda Eğitim Felsefesi" adlı eseri (Alfa Yayınları, 2003) detaylı bilgiler sunuyor.
İstanbul Üniversitesi'nin temelini oluşturan Roma döneminin en önemli okullarından biri İmparator Constantinus (MS 324-337) tarafından kurulmuş olan İstanbul'da bulunuyordu. Roma'nın ikiye ayrılması dolayısıyla Bizans'ın baş şehri olan İstanbul'da İmparator bir yüksek okul kurmuş ve bu okula Atina'dan, yanı sıra Afrika ve Suriye eyaletlerinden hocalar getirtmişti. Diğer bazı araştırmacıların da doğruladığı gibi onun zamanında bir yüksek okul kurulmuş, devletin yönetimi için gerekli hukuk çalışmalarının yapılabilmesi için de daha o zaman bir hukuk bölümü eklenmiş olabilir. O zamanki eğitime göre, yüksek okullar din konulu veya laik olanlar diye ikiye ayrılıyordu. Laik olanlardan hekim, hukukçu ve devlet adamı yetişiyordu. Bu okullarda edebiyat, felsefe ve çeşitli bilimler okutuluyordu. F. Fuchs'un verdiği bilgiye göre, o sırada genel eğitim veren bir okuldan (skole Ton Romaion) sonra hukuk okuluna (skole Ton Pragmaticon) gidilir ve buradan avukat (skolastikos) olarak çıkılırdı. Bu bilginin ışığında Doğu Roma İmparatorluğu'nda devlet memurluğu yapabilmek için felsefe, retorik gibi önemli konular yanında hukuk öğreniminin de gerekli olduğu anlaşılıyor.
Kuruluş tarihi MS 425
MS 425 yılında İstanbul'da Büyük Konstantinos zamanından beri mevcut olan yüksek okulun genişletilmesi ve yeniden organize edilmesi suretiyle yeni bir üniversitenin kurulmuş olması, güçsüz bir imparator olan Thedosius II'un (MS 408-450) güçlü karısı İmparatoriçe Athenais-Eudokia'nın girişimleriyle ilişkilidir. İmparatoriçe Athenais-Eudokia, Atina'da bir hitabet profesörünün kızıdır. İmparatoriçe, bu okulun geliştirilmesi konusunda gerçekten büyük bir çaba göstermiş. Devletin en önemli kültür merkezi olan İstanbul Üniversitesi'nde 10 Grekçe, 10 Latince gramercisi, 5 Grekçe, 3 Latince hitabet hocası, bir filozof ve iki hukukçu ders vermekte idiler.
İstanbul'da bulunan bu yüksek okul, Büyük Doğu Roma İmparatorluğu'nun merkezinde bulunduğu için resmi dil olarak Latince eğitimi veriyordu. MS 425 yılında İmparator II. Theodosius yüksek okul kurulmasını emreden bir dictum yayınladı. 27 Mart 425'te açılan bu yüksek okul II. Theodosius'un eşinin desteği ile bir hukuk bölümüne de kavuşmuştu. Okulun adı "Auditorium" olarak belirlenmişti. Daha önceki kesin yeri bilinmeyen bu yüksek okul, İmparator II. Theodosius zamanında Beyazıt Meydanı civarında veya Sultanahmet Meydanı'ndaki Ayasofya yakınlarında kurulmuştu.
Avrupa Hukuku'nun kökeni olarak İstanbul Üniversitesi
Sonraki imparatorlardan Justinianos ise, kendisinden önce Roma Hukuku öğreten hocalardan Gaius'un (MS 110-180) "Institutiones" adlı ders kitabını temel alarak günün koşullarına uygun yeni bir "Institutiones" hazırlattı. Bu bakımdan İstanbul eski zamanlardan itibaren kesintisiz eğitim ve öğretime devam eden okul ve yüksek okullarıyla geniş çevrelere etkisini hissettirmiştir. Özellikle İstanbul'daki ünlü hukukçu hocalar sayesinde hazırlanan eserler Avrupa'da da etkisini sürdürmekle İstanbul'u adeta modern, laik hukukun merkezi konumuna getirmiştir. Bu amaçla Corpus Iuris Civilis adı verilen meşhur eseri hazırlattı. Justinianos'un yaptığı işlerin pek çoğu onun ölümüyle birlikte sona erdiği halde, Corpus Iuris Civilis günümüze kadar intikal etmiş önemli bir eserdir. Aslında İmparator Justinianos ününü,bu esere borçludur. Zira, Klasik Dönem Roma Hukuku hakkındaki bilgilerimizi önemli ölçüde Corpus Iuris Civilis'e dayanmaktadır. Roma Hukuku'nun Avrupa'yı etkilemesi bu eser sayesinde oldu.