Sıkı para politikası paralelinde vergi düzenlemeleri ve tasarruf tedbirleri ile kamuda mali dengeleri sağlama çabaları sürerken merkezi yönetim bütçesi haziranda 275,3 milyar lira ile aylık bazda bu yılın en yüksek açığını verdi, ilk yarıdaki bütçe açığı 747,2 milyar liraya ulaştı.
Yılın yarısı geride kalırken hem harcama hem de gelirler yılın tümünde hedeflenen tutarların yarışan ulaşmazken, yıllık hedeflere göre harcamalara kıyasla gelirlerde daha yüksek bir gerçekleşme oranı yakalandı. Gelirlerin giderlere göre daha hızlı artması sonucu geçen yıla göre artışı görece düşük kalan bütçe açığı, Orta Vadeli Program’a (OVP) göre yılın tümünde beklenen 2,7 trilyon liralık rekor açık hedefinin neredeyse dörtte biri düzeyinde kaldı.
Aylık bazda 275,3 milyar lira olan bütçe açığı geçen yılın aynı ayına göre yüzde 25,3 oranında bir artış gösterdi.
Geçen yılın aynı ayına göre artışı düşük kalmakla birlikte bu yıl en yüksek aylık bütçe açığı haziranda verildi. Aralık 2023’teki 842,5 milyar liralık rekor aylık açıktan sonra bu yıl ocak ayında 150,7 milyar, şubatta 153,8 milyar, martta 209 milyar, nisanda 177,8 milyar lira açık verilmiş, geçici vergi dönemine denk gelen mayısta ise aylık bazda 219,4 milyar liralık bir bütçe fazlası elde edilmişti.
Haziran ayında bütçe giderlerinin 767,2 milyarını geçen yılın aynı ayına göre yüzde 70,3 artan faiz dışı harcamalar oluşturdu, faiz ödemeleri ise 99,3 milyar lira ile geçen yılın aynı ayına göre yüzde 165,6’le yüksek oranda artış gösterdi. Böylece geçen yıl haziran ayında 182,3 milyar lira olan faiz dışı bütçe açığı, bu yıl aynı ayda yüzde 3,5 küçülerek 176 milyar liraya geriledi. Haziran ayları itibarıyla faiz ödemelerinin toplam bütçe giderleri içindeki oranı yüzde 7,7’den yüzde 11,5’e, vergi gelirlerine oranı da yüzde 16,2’den yüzde 20,5’e yükseldi.
Haziranda devletin personel giderleri yüzde 92,9 artışla 207,7 milyar, sosyal güvenlik kurumlarına devlet primi ödemeleri yüzde 56,6 artışla 25,9 milyar, mal ve hizmet alımları yüzde 68,8 artışla 48,1 milyar lira oldu. Haziran ayları itibarıyla yüzde 184 artan sermaye giderleri aylık tutarı 72,9 milyar lira olurken, sermaye transferleri de yüzde 78,2 artışla 16 milyar lira düzeyinde gerçekleşti. Borç verme kalemi yüzde 274,2 büyüyerek aylık 99,3 milyar lirayı buldu.
Aylık bütçe gelirlerinin ise 483,1 milyar lirasını geçen yıla göre yüzde 109 artan vergi tahsilatı oluşturdu, diğer bütçe gelirleri de yüzde 198,7 artışla 91,4 milyar lira oldu.
Yılın ilk altı aylık döneminde merkezi yönetim bütçe harcamaları geçen yılın eş dönemine göre yüzde 93,7 büyüyerek 4 trilyon 578,5 milyar, bütçe gelirleri ise yüzde 103,8 artışla 3 trilyon 831,4 milyar liraya ulaştı. İlk yarıda bütçe açığı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 54,6’lık bir büyüme ile 747,2 milyar lira oldu.
Yılın ilk yarısında faiz ödemeleri diğer bütçe harcamalarına göre çok daha hızlı bir büyüme kaydetti. Ocak-haziran dönemi bütçe giderlerinin 4 trilyon 4,1 milyarını geçen yıla göre yüzde 91,7 artan faiz dışı harcamalar, 574,4 milyarını ise yüzde 108,7 büyüyen faiz ödemeleri oluşturdu. İlk altı aylık dönemlere göre faiz ödemelerinin toplam bütçe giderleri içindeki payı yüzde 11,6’dan yüzde 12,5’e çıktı. Faiz dışı bütçe dengesindeki açık, altı aylık dönemlere göre yüzde 16,9 küçülerek 208 milyar liradan 172,3 milyar liraya geriledi.
İlk yarıda cari transferler bütçenin en büyük kalemi olmaya devam ederken, ikinci büyük kalem olan personel giderlerindeki hızlı büyüme dikkati çekti. Hazine yardımları, görevlendirme giderleri, hane halkına yardımlar, tarım ve hayvancılık destekleri gibi çok sayıda alanı kapsayan ve en büyük harcama kalemini oluşturan cari transferler yılın ilk yarısında geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 74,8 artışla 1 trilyon 829 milyar liraya ulaştı.
Memur maaşları, sözleşmeli personel ve işçi ücretleri, zam ve tazminatlar, ödenekler ve ek çalışma karşılıkları gibi kalemleri kapsayan toplam personel gideri ise yüzde 130,6 artışla 1 trilyon 285,4 milyar liraya ulaştı. Sosyal güvenlik kurumlarına devlet primi ödemeleri de yüzde 84,9 artarak 158,8 milyar lira oldu. Buna göre kamu personeline yapılan ödemelerin toplam tutarı cari transferlere yaklaştı.
Kamu kuruluşlarına mamul mal alımı, gayrimenkul sermaye üretimi, müteahhitlik giderleri, onarım faaliyetleri gibi alanları kapsayan “sermaye giderleri” yüzde 115,1 artışla 287,5 milyar liraya ulaşırken, kamu kurum ve işletmelerine yapılan “sermaye transferleri” ise yüzde 47,8 azalarak 28,2 milyar liraya geriledi.
Devletin mal ve hizmet alımlarının altı aylık tutarı yüzde 65,6 artışla 271,8 milyar, genel bütçeye dahil kuruluşlar ile yurt dışına “borç verme” kalemi ise yüzde 207 artışla 143,4 milyar lira oldu.
Bütçe gelirlerinin en büyük bölümünü oluşturan vergide yılın ilk yarısında toplam tahakkuk 4 trilyon 354,7 milyar lira olurken, aynı dönemde 3 trilyon 213,4 milyar lira ile bunun yüzde 73,8’i kadar tahsilat gerçekleştirildi. Vergi tahsilatının tahakkuka oranı geçen yılın aynı dönemine göre 20 puana yakın artış gösterdi. Ancak altı aylık tahsilat, yılın tümünde öngörülen 7 trilyon 407,7 milyar liralık hedefin yarısına ulaşmadı. Geçen yıl ilk yarıda yüzde 85,2 olan vergi gelirlerinin toplam bütçe geliri içindeki payı, vergi dışı gelirlerdeki artışın daha hızlı olması nedeniyle bu yıl aynı dönemde yüzde 83,9’da kaldı. Vergi tahsilatının toplam bütçe giderlerini karşılama oranı ise yüzde 67,8’den yüzde 70,2’ye yükseldi.
Vergi dışındaki en büyük genel bütçe gelir kalemi olan ve her yıl yılbaşında yeniden değerleme oranında artırılan faiz, pay ve cezalarda bu yılın ilk altı ayındaki tahsilat yüzde 216,9’la yüksek oranda bir artışla 368,4 milyar liraya ulaştı.
İlk altı ayda teşebbüs ve mülkiyet gelirleri 71,5, alınan bağış ve yardımlar ile özel gelirler 60,1 milyar, sermaye gelirleri 6,2 milyar ve alacaklardan tahsilat 5,5 milyar lira oldu ve böylece toplam “genel bütçe” gelirleri yüzde 103,8 artışla 3 trilyon 725,2 milyar liraya ulaştı. Özel bütçeli idarelerin öz gelirlerinden 80,7 milyar, düzenleyici ve denetleyici kurum gelirlerinden de 25,5 milyar liralık aktarma sonucu merkezi yönetim bütçesinin ilk yarıdaki toplam geliri 3 trilyon 831,4 milyar lirayı buldu.
Yılın ilk yarısında bütçe gerçekleşmeleri, tümünde öngörülene göre daha düşük bir bütçe açığı ile sonuçlandı. 2024’ün tümünde bütçe giderlerini 11 trilyon 89 milyar, gelirlerini 8 trilyon 437,1 milyar ve bütçe açığını 2 trilyon 651,9 milyar lira olarak öngören 2024-2026 OVP’nin yıllık hedeflerine göre altı aylık gerçekleşme bütçe harcamalarında yüzde 41,3 olurken, bütçe gelirlerinde ise yüzde 45,4’le daha yüksek bir oranda gerçekleşti. Bunun sonucunda ilk yarıda büyümesi hız kesen bütçe açığı yılın tümünde öngörülen tutarın yüzde 28,2’si düzeyinde kaldı.
İlk altı aydaki faiz ödemesi yılın tümünde öngörülenin yüzde 45,8’i, faiz dışı harcamalar ise yüzde 40,7’si düzeyinde gerçekleşti. Gelirler cephesindeki görece yüksek gerçekleşme ise vergi dışı gelirlerden kaynaklandı. İlk yarıda vergi tahsilatı, yılın tümü için öngörülen tutarın yüzde 43,4’ü düzeyinde kalırken, diğer bütçe gelirlerinde ise yüzde 60’la yüksek bir gerçekleşme oranı yakalandı. Yılın yarısı geride kalırken, bütçe gelir ve harcamalarında gerçekleşmenin yıllık hedefin yarısına ulaşmadığı, oranın harcamalarda daha da düşük olduğu görülüyor. Ancak izleyen dönemde dengenin değişme olasılığı bulunuyor.