Merkez Bankası nisan ayı başında elektrik ve doğalgaza yapılan zamların nisan enflasyonuna doğrudan etkisinin 0.5 puan olarak hesaplandığını açıklamış, biz de bu açıklama üzerine "nisan enflasyonunun 0.5 puanı cepte" başlıklı bir değerlendirme yapmıştık. Doğrudan etki belliydi de, dolaylı etkiyi ölçmek çok kolay değildi kuşkusuz. Dolaylı etki, ekonomideki arz-talep dengesine, enerjinin hangi sektörde maliyetleri ne kadar etkilediğine göre değişecekti. Burada kastedilen dolaylı etki, üretim maliyetine yansıyacak etkiydi, bu da mal ve hizmet fiyatlarını yukarı çekecekti.
Bizde sokaktaki vatandaşın zamlar karşısında adeta hiç değişmeyen klasikleşmiş bir tepkisi vardır. Mikrofon uzatılan hemen herkes, "bu zamlardan sonra arabaya binmek artık hayal oldu" da der, "doğalgaz kullanmak ne mümkün, sobaya döneceğiz" de der, "elektrik düğmesine elimizi uzatmaya korkacağız" da der. Ama yalnızca der!
Vatandaşın son dönemdeki zamlar içinde en çok tepki verdiklerinden biri elektrik oldu. Ne tuhaf, aslında elektrik, doğrudan etki olarak bütçeleri en az sarsacak zam. Türkiye'de hanelerin aylık ortalama elektrik faturası 50 lira dolayındadır ve yüzde 10'luk bir zam, aylık bazda 5 liralık bir yük getirir. Bu, asgari ücretle geçinen bir hane için bile karşılanabilir bir yüktür. 5 liralık ek yük için "öldük, battık" diye klasik bir tepki ortaya koyanların, aslında dolaylı etkilerden korkmaları gerekir.
Dolaylı etkiler, diyoruz; çünkü iki türlü dolaylı etki var. Birincisi; üretim maliyetlerinin artmasından dolayı hemen hemen tüm mal ve hizmet fiyatlarında ortaya çıkacak artıştır. Buradan gelecek etki, doğrudan gelen 5 liralık etkiden çok çok fazla olabilir.
İkincisi ise çok daha kötü, ayda 50 lira civarında elektrik faturası ödeyen ve yüzde 10'luk zamla faturası 55 liraya çıkan bir işçinin, bir asgari ücretlinin asıl korkması gereken işini kaybetmek olmalıdır. Bir fabrika ya da işletme elektrik zammından (ve tabii ki diğer enerji zamlarından) dolayı zor duruma düşerse ve işçi çıkarmaya başlarsa, daha da kötüsü kapısına kilit vurma durumunda kalırsa çalışanlar zammın asıl etkisini o zaman görmüş olacaklardır.
Biz sakız haline getirmiş çiğneyip duruyoruz, aslında çok sınırlı kalan bazı doğrudan etkileri. Karıştırıyoruz da bazen hangi zammın bizleri ne kadar etkileyeceğini...
Elektrik, doğrudan etkisi çok sınırlı bir zam kalemi; ama dolaylı etkileri çok fazla. İnsanların işini kaybetmesine yol açacak kadar fazla...
Doğalgaza gelince... Şimdilik yaza giriyoruz de pek hissetmiyoruz. Önümüzdeki kış bu fiyatlardan gelecek faturaları görünce anlayacağız zam neymiş. Hem zam oranının daha fazla olması, hem de faturalar yazın düşmekle birlikte yılın tümü için elektriğe göre çok daha yüksek ödeme gerektirmesi doğalgaz zammını doğrudan etki açısından daha önemli kılıyor.
Kaldı ki doğalgaz zamlarının çok ağır doğrudan faturası kadar, aynı şekilde dolaylı faturası da hiç küçümsenecek gibi değil. Doğalgaz da en temel üretim girdilerden çünkü. Bu yüzden, doğalgaza yapılan zamlar da maliyetleri yukarı çekecek, işletmeleri zora sokabilecek.
Sanayi üretimi
Enerji maliyetlerinde ortaya çıkan artışların sanayiciyi zorlayacağı kesin. Elektrik ve doğalgaz zamları bu ayın başında yürürlüğe konuldu ve TÜİK'in önceki gün açıkladığı şubat ayına ilişkin üretim verisine elbette bu zamlar bir etki yapmış değil.
Zamların üretimi bir şekilde etkileyeceği kesin de, bu etkiyi şimdiden ölçme şansına sahip değiliz. Elektrik ve doğalgaz zamlarından ötürü sanayi üretimindeki artış yavaşlayacak mı ya da ne kadar yavaşlayacak, yoksa üretim gerileyecek mi bunu görebilmek için 8 Haziran Cuma gününü beklememiz gerekiyor. Nisan ayının sanayi üretimi verisi, o gün açıklanacak çünkü.
Bu arada, TÜİK'in şubat için geçen yıla göre yüzde 4.4 olarak açıkladığı sanayi üretimindeki artışı, yalnızca ama yalnızca, beklentinin üstünde bir oran olduğu için "ekonomi pek de yavaşlamıyor" gibi değerlendirmek ne kadar doğru? Beklenti olarak dile getirilen oranın doğru olduğunu kim söyleyebilir ki?