Dolaylı-dolaysız vergide üçte bire üçte iki olan dengeyi tam tersine çev

Maliye Bakanı Mehmet Şimşek'in "güncelleme" şeklinde tanımlamasıyla farklı bir tartışma boyutuna taşınan son ÖTV artışı, dolaylı-dolaysız vergi oranları yönünden vergi adaleti konusunu bir kez daha gündeme getirdi. ÖTV'deki bu artış, kaçınılmaz olarak dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payının artması sonucunu doğuracak. Peki dolaylı-dolaysız vergi dengesi yıldan yıla nasıl gelişti; işte bunu görebilmek için Cumhuriyet'in ilk yılından bu yana söz konusu dengenin nasıl seyrettiğine baktık.

1963'ten bu yana V çiziyor

Dolaylı ve dolaysız vergilerin payına ilişkin olarak son veri 2010 yılına ait. Gelir İdaresi Başkanlığı verilerine göre, 1923 yılından 2010'a kadar olan dönemde dolaylı-dolaysız vergi oranlarına ilişkin grafik, 1963-2010 arasında adeta V çizdi.

1963 yılında vergi gelirlerinin yüzde 33'ünü dolaysız, yüzde 67'sini dolaylı vergiler oluşturuyordu. Sonraki yıllarda denge dolaylı vergiler lehine yavaş yavaş değişmeye başladı. 1980 yılına gelindiğinde, 1963'ün neredeyse tam tersi bir tablo söz konusuydu artık. Toplam vergi gelirlerinin yüzde 63'ünü dolaysız, yüzde 37'ini dolaylı vergiler oluşturuyordu. On yedi yılda vergi adaleti anlamında önemli bir mesafe alınmıştı. Ancak, bu kalıcı bir iyileşme olmayacak, 1980'den sonra tablo yeniden bozulacaktı.

Vergi dengesi ya da vergide adalet, 1980'den sonra dolaylı vergiler aleyhine bozulmaya başladı. Bu bozulma, küçük dalgalanmalar göstermekle birlikte otuz yıldır sürüyor. Ve öyle görülüyor ki, önümüzdeki süreçte de bu bozulma eğilimi değişmeyecek. En azından bu düzeylerde kalınacak, bir iyiye gidiş gözlenemeyecek.

2010 yılı verilerine göre, toplam vergi gelirlerinde dolaysız olanların payı yüzde 33'e indi, dolaylı vergiler ise toplamda yüzde 67 pay almaya başladı. Yani, bir anlamda 1963'teki duruma dönüldü. 1980 yılı, 1963-2010 döneminin dip noktası oldu.

Dolaylı-dolaysız vergi dengesinin bu yıl daha da bozulmuş olması hiç şaşırtıcı değil. Bunun birkaç nedeni var.

Birincisi; tüm tahminleri, en azından hükümetin tahminlerini aşan ithalat. Bu yıl ithalatın çok yüksek gerçekleşmesi, ithalde alınan KDV'de ve gümrük vergilerinde tahsilatı yukarı çekti. Bu da dolaylı vergi payını hiç kuşku yok ki artıracak.

İkincisi ise; son ÖTV artışları. Bu artışlar, ister Maliye Bakanı gibi "güncelleme" şeklinde tanımlayın, ister başka bir tanım getirin, iki sonuç doğuracak. Birincisi vergi gelirleri artacak, ki zaten amaç bu. ÖTV'deki bu artışla 5.5 milyar liralık ek tahsilat elde edileceği bizzat Maliye Bakanı Şimşek tarafından açıklandı zaten. Diğer sonuç ise, dolaylı verginin payının biraz daha artması olacak.

İthalattaki artış ve son ÖTV "güncellemesi" dolaylı verginin payını bu yıl için belki de yüzde 70'in çok üstüne taşıyacak.  

1980'den sonraki düzenlemeler

Dolaylı vergi payının 1980'den sonra yükselmeye başladığını belirttik. Bu yükselme, ANAP döneminde getirilen KDV ile başladı. 2005 yılında uygulamaya koyulan KDV, dolaylı verginin payını yukarı iten en önemli düzenlemelerden biri oldu.

Mal ve hizmet bazında kimi zaman oranları artırılan KDV, başta gelen dolaylı vergilerden biri konumunda bulunuyor.

Türkiye, 1999'da yaşadığı deprem felaketinden sonra geçici bir süreliğine özel iletişim vergisi (ÖİV) uygulamasına geçti. Ancak, her dolaylı vergi gibi ÖİV de çok "sevildi" ve süre uzatılarak bu vergi de kalıcı hale dönüştürüldü.

2001 yılında yaşadığımız ekonomik krizden çıkmak için yeni bir kaynağa ihtiyaç duyuldu. Vergide reform niteliğinde bir düzenleme yapacak zaman, her zaman olduğu gibi yine yoktu ve yeni bir dolaylı vergi "icat edildi"; ÖTV. Zaman içinde ÖTV ile KDV öylesine iç içe geçti ki, "vergiye vergi uygulamak" ya da "verginin vergisini almak" gibi bir uygulamayı da başarıyla gerçekleştirdik.

Dolaysız verginin etkisi

Dolaylı vergilerin toplam içindeki payının artması, tek başına dolaylı yeni bir vergi getirilmesinden ya da mevcut bir vergide oranların artırılmasından kaynaklanmıyor. Dolaysız vergi tahsilatını aşağı çekecek ya da dolaylı kadar artmaması sonucunu doğuracak herhangi bir uygulama da doğal olarak dolaylı verginin payını yukarı çekiyor.

Bu konudaki en tipik örneklerin başında servet beyanı ve hayat standardının kaldırılması geliyor. Bu değişikliklerin dolaysız vergi tahsilatını olumsuz etkilediğine, bunun da dolaylı verginin payının artmasıyla sonuçlandığına vurgu yapılıyor.

Dolaylının en yüksek olduğu yıllar…  

İlginç bir istatistik olarak aktarmakta yarar var; dolaylı vergilerin toplamda en çok pay aldığı yıllar, Cumhuriyet'in ilk yılları.

Dolaylı vergi payı, yüzde 76.8 ile 1928 yılında rekor kırmış. Ancak, bu rekor oranın bir izahı var. Cumhuriyet'in ilk yıllarında gelire dayalı sağlam vergi kaynakları olması söz konusu değildi; ülke henüz üretim yapabilecek bir potansiyele erişmekten çok uzaktı ve ihtiyaçlar ağırlıkla ithalatla karşılanıyordu. Gümrük vergisi oranlarının yüksekliğiyle de gerekli olan vergi tahsilatı sağlanıyordu. Gümrük vergilerindeki yüksek oranlar da dolaylı vergi payını rekor düzeye çıkarmıştı.