Geçen hafta yurtdışındaydım. Telefonum çaldı. Arayan bir bankanın şube müdürü idi. Bir dostumdan telefonumu almış. Konuya hemen girdi ve sordu. Ne olacak bu doların hali. Soruya soruyla cevap. Neden dolar bu kadar konuşulan bir para birimi?
ABD Doları'nın geleceğini bu kadar merak edilmesinin nedeni krize karşı yürütülen politikalara ilişkin düzenlemelerin netleşmemiş olması ve dünya para piyasalarında dolara olan bir güvensizlik ortamının varlığı. Bu ortamın tersine döndürüleceği umuduyla herkesin gözü kulağı ekim başında İstanbul'a döndü. Ancak IMF ve Dünya Bankası'nın İstanbul toplantısından da yeni para düzenine ilişkin somut bir karar ve herhangi bir regülasyon kararı çıkmadı. Bu da geçtiğimiz haftadan itibaren ABD Doları'nın durumunu yine gündeme oturttu. Sanırım tartışmanın durup durup yeniden alevlenmesinin altında yatan temel olgu, krizin mevcut durağan durumdan çıkıp daha olumsuz bir noktaya taşınma olasılığının varlığını hâlâ korumakta olması.
ABD Doları'nın rezerv para olma gücünü koruması ABD'nin siyasi, askeri ve ekonomik gücü ile ilintili. ABD'nin askeri ve siyasi gücü konusunu tartışmaya bile gerek yok. Tartışma daha çok ABD ekonomisinin geleceğine ilişkin. Bu konuda her kafadan bir ses çıkıyor. Bunun ana nedeni de ABD Merkez Bankası FED'in krizin ateşini düşürmek için adeta piyasaları dolara boğması. Bu politika ile ABD'de kısa dönemde faiz oranları düştü. Ancak müdahale edilmezse uzun dönemde enflasyon satın alınmış oldu. Bunu para ile oynayan, başta doları rezerv olarak elinde tutan ülkelerin merkez bankaları ile yine ellerinde ABD devlet tahvili tutanlar biliyorlar. Bildikleri bir başka olgu da enflasyon oranı yükseldiğinde elde tutulan paranın reel değerinin ve yine elde tutulan tahvilin değerinin düşecek olmasıdır. Dolayısıyla da bu kesimler merakla dolara karşı FED yapacağı olası müdahaleleri öngörmeye çalışıyor.
Varolan tartışmalara iktisat kuramı bağlamında para talebi açısından bakmak gerekir. Bir paraya olan talep; faiz oranı, enflasyon oranı ve gelir ile ilişkilidir. Eğer bir ülkede faiz oranı yükseliyorsa o paradan kaçmak gerekir. Bunu en iyi bilenlerin başında yıllarca enflasyonla yaşayan Türk halkı gelmektir. Dolayısıyla enflasyon her paranın hükümranlık hakkını (senyorajı) zayıflatır. FED'de bunun fakında. Nitekim tartışmaların artması FED'i olası enflasyona karşı gerektiğinde piyasalardaki likiditeye azaltabileceğine ilişkin bir açıklama yapmaya itti. Basit olarak para basmaktan elde edilen gelir olarak tanımlayabileceğimiz senyoraj geliri birçok ülkenin iştahını kabartıyor. Kimi ülkelerde ABD ile olan husumeti nedeni ile ABD Doları'nın rezerv para olmaktan çıkarılmasını (İran gibi) istiyor. Fakat çoğu tartışmacının yanıtını vermekten kaçındığı soru doların rezerv para olarak kullanmaktan vazgeçildiğinde yerine hangi para biriminin koyulacağıdır.
Soruya yanıt vermeye çalışan iktisatçılar üç parayı önermekteler. Bunlardan ikisi efektif para. Avrupa Birliği'nin ortak para birimi olan Euro ve Çin'in Renminbi'si (birimi yuan). Diğeri ise kaydi olarak işlem gören IMF'in sepet parası SDR'dir (Özel Çekme Hakkı).
Ekim 2009 itibari ile ülkelerin mevcut rezervlerinin yüzde 62,7'si ABD Doları, yüzde 27,5 'u Euro, yüzde 4,3'ü sterlin, yüzde 3,1'i yen ve yüzde 2,3'ü diğer para birimlerinden oluşmakta. Halen dünyada 4.27 trilyon ABD Doları rezerv para olarak elde tutulmakta. Krizden çok önce 2000 yılında ABD Doları cinsinden dünyada tutulan rezervin toplam rezerve oranı yüzde 71,5'idi. Yani krize rağmen ABD Doları hâlâ gücünü koruyor.
Buradan yola çıkarak neden Euro, yuan ya da SDR kısa dönemde rezerv para olamaz sorusuna kısaca yanıt verelim. AB, henüz para ve maliye politikalarında uyumu tam oturtamamıştır. Daha da önemlisi AB'nin dört büyük ülkesinden birisi olan İngiltere Euro Bölgesi dışındadır. Bu bile tek başına ciddi bir sorundur. Diğer yandan rezerv paranın ülkesinin dünyaya yön verebilecek iktisadi, siyasi ve askeri gücü ile bu gücü kullanmada kıvraklığı olmalıdır. Çin'de de bu özellikler henüz yok..
Sonuç olarak kısa dönemde dolar, rezerv para olmaktan çıkaracak bir politika üretmek mümkün değildir. Doların Euro ve diğer paralar karşısında değer yitirmesi onu rezerv para olmaktan çıkarmaz. Ancak finansal piyasaların aktörleri doğru tahmin yapanlar pariteden dolayı para kazanabilir. Bu da onlar için kısa günün kârı olur.