Cari işlemler dengesi yılın ilk yedi ayında 31.6 milyar dolar açık verdi. Temmuz itibariyle yıllık açık ise 47.1 milyar dolara ulaştı. Bu rakamlarda sürpriz yok. Ta baştan beri yılın tümü için öngörülen 39 milyar dolarda kalınamayacağı zaten belliydi. 2007'deki tempo, 39 milyarı olanaksız kılıyordu. Buna bir de enerjide herkesi şaşırtan ölçüde artış gösteren fatura eklenince, cari açığın rekorlar kırması sürpriz olmadı. Artık biliniyor ki 2008 yılının cari açığı 55 milyar dolara doğru gidiyor.
Cari açığın büyüklüğünde sürpriz yok ama, finansman kalemlerinin detayında geçen yıllara göre önemli değişiklikler var.
Yabancının yerini yerli aldı
Cari açığın finansmanı anlamında klasik söylem, yıllarca neredeyse hiç değişmiyordu. Yabancı yatırımcı sıcak para getiriyor ve bu sayede cari açık finanse edilmiş oluyordu. Sıcak paradan kasıt da belliydi, esas olarak devlet iç borçlanma senetlerine yatırılan paradan söz ediliyordu. Son yıllarda buna hisse senetleri yatırımları da eklenmişti. Doğrudan yatırımlar kalemi kapsamında giren dövize elbette sıcak para tanımlaması yapmak uygun değildi.
Ödemeler dengesinin 2003-2007 dönemindeki yıllık gerçekleşmesiyle 2007 ve 2008'in ocak-temmuz dönemindeki gerçekleşmesinin analitik sunumu, bize finansmanda yabancı yatırımcının yerini giderek yerlilerin aldığını gösteriyor. Değerlendirmeyi yaparken net oranları aldığımızı, örneğin doğrudan yatırımlar kalemi için yabancıların yurtiçindeki doğrudan yatırımlarıyla Türk vatandaşlarının yurtdışındaki doğrudan yatırımlarının netinden hareket ettiğimizi belirtelim. Aynı şekilde, portföy yatırımlarını ve diğer yatırımları varlık ve yükümlülük olarak netleştirdiğimizin altını çizelim.
2003 yılında sağlanan 7.2 milyar dolarlık finansmanda doğrudan yatırımlar yüzde 17.4, portföy yatırımları yüzde 34.3, diğer yatırımlar ise yüzde 48.3 oranında paya sahipti.
2004'e gelindiğinde doğrudan yatırımların payı biraz geriledi; finansman yükünü neredeyse eşit oranda olmak üzere portföy yatırımları ile diğer yatırımlar üstlendi. Bir sonraki yıl, doğrudan yatırımların finansmanın yarısını karşılar büyüklüğe eriştiği görüldü.
2006 yılı, doğrudan yatırımların ön planda olduğu bir yıldı. 42.7 milyar dolarlık finansmanın yüzde 45'i doğrudan yatırımlar yoluyla elde edilmişti. Portföy yatırımlarının payı yüzde 17.3'e gerilemiş, diğer yatırımlar ise finansmana yüzde 37.6'lık bir katkı yapmıştı.
Dengelerin değiştiği yıl, 2007
2007 yılını iki bölümde değerlendirmek mümkün; ilk yedi ay ve son beş ay. Bu dönemlerde doğrudan yatırımların payı aynı. Ancak, portföy yatırımları ve diğer yatırımlarda büyük bir yer değiştirme var.
Yılın ilk yedi ayında 30.5 milyar dolar olan toplam finansmanda portföy yatırımları yüzde 28 oranında 8.5 milyar dolarlık pay almıştı. İlk yedi ayda 30.5 milyar olan finansman, son beş ayda 18 milyar artışla 48.6 milyara çıktı. Portföy yatırımlarının yedi ayda 8.5 milyar dolar olan katkısı, yıl sonunda 717 milyon dolara indi. Portföy yatırımlarının katkısındaki bu gerileme, yabancıların devlet iç borçlanma senetlerindeki satışlarından kaynaklandı. Yabancı yatırımcı, geçen yılın son beş aylık döneminde DİBS portföyünü 8.5 milyar dolar azalttı.
Yabancılar, DİBS ve hisse senedinden oluşan portföy yatırımları yoluyla 2007 yılının ilk yedi ayında finansmana yüzde 28 katkıda bulunmuşlardı. Yıl sonuna gelindiğinde ise portföy yatırımlarının katkısı yalnızca yüzde 1.5 düzeyindeydi.
Boşluğu yerliler doldurdu
Yabancı yatırımcı portföy yatırımları yoluyla açığın finansmanı sağladığı katkıyı azalttı; ama o boşluk hemen dolduruldu. Bankalar ve ağırlıklı olarak finans kesimi dışında kalan reel sektör kuruluşları, borçlanmaya müthiş bir hız verdi.
2007 yılının ilk yedi ayında yükümlülüklerini 1.5 milyar dolar azaltan bankalar, izleyen beş ayda 3.7 milyar dolar yükümlülük altına girdiler, yani borçlandılar. Reel kesim ise ilk yedi aydaki 16.9 milyar dolarlık borçlanmasına, izleyen beş ayda 13.2 milyar dolar daha ekledi ve yılın tümündeki borçlanmasını 30.1 milyar dolara çıkardı.
Bunun sonucunda, diğer yatırımlar başlığındaki döviz girişinin cari açığın finansmanında ilk yedi ayda yüzde 30 olan katkısı, yılın tümünde yüzde 57'ye fırladı. Bu oran, 2007 sonuna kadar olan dönemin rekoruna işaret ediyordu.
Bu yıl, yeni bir rekor
Cari açığın finansmanına katkı yönünden geçen yılın tümünde portföy yatırımlarının payı yüzde 1.5 düzeyinde kalmıştı. Bu yılın ilk yedi ayındaki katkı da yüzde 7.5 oldu.
Doğrudan yatırımların da önemli ölçüde yavaşladığı biliniyor. Geçen yıl yedi ayda doğrudan yatırımlardan gelen yüzde 42'lik katkı, bu yıl yüzde 22'de kaldı.
Cari açık tüm hızıyla artarken ve doğrudan yatırımlar ve portföy yatırımları yoluyla yabancılar açığın finansmanına katkılarını sınırlamışken, bu destek nereden geliyordu? Yanıt belliydi; bu katkıyı bankalar ve finans kesimi dışındaki reel sektör yapıyordu.
Diğer yatırımların cari açığın finansmanına katkısı geçen yılın ilk yedi ayında yüzde 30, yılın tümünde yüzde 57 olmuştu. Bu yılın ilk yedi ayındaki katkı ise tam yüzde 70 düzeyine fırladı.
Reel sektör, geçen yılın yedi ayında 17, yılın tümünde 30, bu yılın yedi ayında ise 25 milyar dolar kredi kullandı. Bu rakamlar, mart sonunda 74 milyar dolara ulaşan reel sektörün açık pozisyonunun, sonraki dönemlerde de hız kesmeden artacağının çok açık işareti.
Ödemeler dengesi analitik sunum (Milyon Dolar)
Ocak-Temmuz
2003 2004 2005 2006 2007 2007 2008 Fark
A-CARİ İŞLEMLER HESABI -7.515 -14.431 -22.137 -31.893 -37.684 -22.140 -31.554 -9.414
B-FİNANS HESABI 7.192 17.730 43.502 42.689 48.575 30.488 33.918 3.430
Yurtdışında Doğrudan Yatırım -499 -780 -1.064 -924 -2.106 -1.768 -1.829 -61
Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 1.751 2.785 10.031 20.185 22.295 14.516 9.358 -5.158
Portföy Hesabı-Varlıklar -1.386 -1.388 -1.233 -4.029 -2.063 -1.429 -452 977
Portföy Hesabı-Yükümlülükler 3.851 9.411 14.670 11.402 2.780 9.959 2.987 -6.972
Hisse Senetleri 905 1.427 5.669 1.939 5.138 3.754 3.351 -403
Borç Senetleri 2.946 7.984 9.001 9.463 -2.358 6.205 -364 -6.569
Diğer Yatırımlar-Varlıklar -986 -6.955 259 -13.437 -4.847 -5.594 -10.307 -4.713
Merkez Bankası -28 -24 -16 0 2 1 1 0
Bankalar 348 -5.324 -149 -11.018 -3.383 -5.008 -9.168 -4.160
Diğer Sektörler -1.306 -1.607 424 -2.419 -1.466 -587 -1.140 -553
Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler 4.461 14.657 20.839 29.492 32.516 14.804 34.161 19.357
Merkez Bankası 497 -209 -787 -1.268 -1.450 -646 -890 -244
Genel Hükumet -2.194 -1.163 -2.165 -712 82 74 -449 -523
Bankalar 2.846 6.564 10.524 11.704 3.735 -1.524 10.374 11.898
Diğer Sektörler 3.312 9.465 13.267 19.768 30.149 16.900 25.126 8.226
C-CARİ VE FİNANSAL HESAPLAR(A+B) -323 3.299 21.365 10.796 10.891 8.348 2.364 -5.984
D-NET HATA VE NOKSAN 4.420 1.043 1.835 -171 1.124 2.156 -4.363 -6.519
GENEL DENGE (C+D) 4.097 4.342 23.200 10.625 12.015 10.504 -1.999 -12.503
REZERV VARLIKLAR -4.097 -4.342 -23.200 -10.625 -12.015 -10.504 1.999 12.503
Resmi Rezervler -4.047 -824 -17.847 -6.114 -8.032 -7.863 -659 7.204
Uluslararası Para Fonu Kredileri -50 -3.518 -5.353 -4.511 -3.983 -2.641 2.658 5.299
Cari açık gibi negatif kalemlerdeki negatif değişimler, artışa işaret ediyor.
Rezerv varlıklardaki negatif değer, rezerv artışını; pozitif değer rezerv azalışını gösteriyor