Bütçe açığı büyüyor, Hazine de giderek daha çok borçlanıyor

Bütçede 2009 yılının tümünde 10.4 milyar lira açık verilmesi öngörülmüştü. Ancak, ilk üç aydaki açık 19.1 milyar liraya fırladı. Nisan ve mayısta daha az açık verildi, beş ayın toplamındaki açık 20.7 milyar lira oldu.

Yılın tümü için 10.4 milyar, beş ayda 20.7 milyar… Yani, 2009 yılının tümünde öngördüğümüz açığın tam bir kat fazlasını beş ayda vermiş olduk. Bu açık bir şekilde kapatılıyordu. Kaynak da belliydi; Hazine daha fazla borçlanacak, klasik haber diliyle "daha fazla mesai yapacaktı". Nitekim öyle de oldu. Önceki dönemlerle yapılan kıyaslama, bu yıl ortaya çok farklı bir tablonun çıktığını gösterdi.

Borçlanma/itfa oranı büyüyor

Hazine'nin borçlanması ile borç ödemesinin birbirine oranını gösteren borçlanma/itfa oranının bu yıl hızla büyüdüğü dikkati çekti. Hazine, bu yıl ilk beş ayda 65.2 milyar liralık borçlanmaya gitti. Bu dönemdeki borç ödemesi ise 52.5 milyar lira oldu. Yani, Hazine ilk beş aylık dönemde ödediği her 100 lira borca karşılık 124 lira borçlandı.

Hazine'nin beş aydaki borçlanma rakamlarının yalnızca piyasadan gerçekleştirilen ve TL cinsi olan borçlanmayla oluştuğunu, ayrıca itfa rakamına kısaca zorunlu tasarruf olarak bilinen çalışanların tasarruflarını teşvik hesabı kapsamında yapılan ödemelerin dahil olduğunu belirtelim.

Hazine'nin açıkladığı veri seti itibariyle daha önce borçlanma/itfa oranı yüzde 100'ü aşmamıştı. Bu yıl ise biraz önce belirttiğimiz gibi beş ayın ortalamasında bu oran yüzde 124 oldu.

Ocak ayında 6.4 milyarlık itfaya karşılık 6.6 milyarlık ödeme yapıldı ve oran yüzde 102.5 düzeyinde gerçekleşti.

Şubatta hem ödeme, hem borçlanma rakamları rekor kırdı. Bu ayda 22.9 milyar liralık ödeme, 24.2 milyar liralık da borçlanma gerçekleştirildi; borçlanma/itfa oranı yüzde 105.6 oldu.

Mart, bu yıl ilk beş ayda borçlanmadan daha fazla itfa gerçekleştirilen tek ay. Mart ayında 3.9 milyarlık borçlanmaya karşılık 4 milyarlık ödeme yapıldı ve oran yüzde 97.4'e indi.

Nisan ise borçlanma/itfa oranında rekor kırılan ay durumunda. Nisan ayında 4.1 milyar liralık ödemeye karşılık tam 12.2 milyar liralık borçlanma gerçekleştirildi ve borçlanma/itfa oranı yüzde 298.2'yi buldu.

Mayıs ayında da 15.1 milyar liralık ödeme, 18.3 milyar liralık borçlanma yapıldı, oran yüzde 121.6 oldu.

Geçen yıl ekimde yüzde 47.3'tü

Hazine, borçlanma ve itfa dengesine ilişkin rakamları 2005, 2006 ve 2007 yıllarının aralık aylarını ve geçen yılın nisan ayından bu yılın mayıs ayına kadar olan dönemi kapsayacak şekilde açıkladı. Buna göre, borçlanma/itfa oranında en yüksek gerçekleşme yüzde 298.2 ile nisan ayında gerçekleşmiş durumda. Söz konusu oranın en düşük gerçekleştiği ay ise yüzde 47.3 ile geçen yılın ekim ayı. Geçen yıl ekimde 7.6 milyar liralık ödeme yapılmış, ancak borçlanma 3.6 milyar lirada kalmıştı.

Geçen yılın ekim ayının bir başka özelliği de, şimdiye kadarki en uzun vadeli borçlanmanın bu ayda gerçekleştirilmiş olması. Ekim ayındaki borçlanmanın vadesi 1.561 gün olmuştu. Vade uzunluğunda ekim ayını 1.442 günle bu yılın nisan ve 1.422 günle yine bu yılın mart ayı izliyor.

Reel faiz en düşük düzeyde

Hazine, borçlanmalarda oluşan yıllık bileşik faizi, Merkez Bankası'nın beklenti anketinde dile getirilen on iki aylık TÜFE beklentisiyle kıyaslayarak reel faiz hesaplıyor. Buna göre, açıklamaya konu olan aylar içinde reel faizin en düşük noktaya indiği ay, bu yılın mayısı oldu. Mayıs ayındaki borçlanmalarda yıllık bileşik faiz yüzde 13.5 olarak gerçekleşti. Aynı ayda on iki aylık TÜFE beklentisi yüzde 6.5 olarak ifade edildi, buna göre de yıllık bileşik faiz yüzde 6.6 düzeyinde bulundu.

Yıllık bileşik faiz, bu yıl düzenli olarak gerileme eğilimi gösteriyor. Ocak ayında yüzde 17.1 olan yıllık bileşik faiz şubatta yüzde 16.8'e indi. Mart ve nisan ayları yüzde 14.8'lik oranlarla geçildi, mayıstaki gerçekleşme ise yüzde 13.5 oldu.

Merkez Bankası'nın beklenti anketindeki TÜFE beklentisine göre oluşturulan reel faiz ocak ayında yüzde 8.9 düzeyinde bulunuyordu. TÜFE beklentisinin şubatta hızla aşağı inmesi, reel faizin yükselmesi sonucunu doğurdu ve şubattaki oran yüzde 9.3 oldu. Daha sonra hem Merkez Bankası beklenti anketindeki TÜFE tahminlerinin fazla gerilememesi, hem de Hazine faizinin daha durağan seyretmesi, reel faizde ılımlı bir gerileme oluşmasını sağladı. Reel faiz martta yüzde 7.5, nisanda yüzde 7.3, mayısta ise yüzde 6.6 olarak ölçüldü.

Reel faizin görünmeyen yüzü

Nominal faizi Türkiye'deki enflasyonla kıyaslamak ve bu şekilde bir reel orana ulaşmak elbette doğru bir yöntem. Ama, kamu kağıtlarına yurtdışından yapılacak yatırımlarda temel alınacak arındırma ölçütü yurtiçindeki faiz değil elbette. Yabancılar için önemli olan Türk parasının değerindeki değişim. Dolayısıyla, son dönemde olduğu gibi Türk parasının değeri neredeyse sabit seyrettiği sürece reel getiri olarak borçlanmadaki nominal faizi almak ve bu oranı Türk parasının değerinde ortaya çıkacak değişimle kıyaslamak gerekiyor. Bu oran, halen çok yüksek bir düzeyde. Gelişmiş ülkelerde faiz oranları neredeyse sıfıra yakın seyrederken bizde Hazine'nin borçlanma faizi halen yüzde 12-13 dolayında bulunuyor.

Bütçedeki açığın küçültülememesi, Hazine'nin ödemesinden çok daha fazla borçlanmasını zorunlu kılıyor, bu da faizin aşağı çekilmesinin önündeki en büyük engel olarak duruyor.