Kahramanmaraş merkezli depremlerden birinci derecede etkilendiği için olağanüstü hâl (OHAL) ilan edilen illerde son yıllarda ciddi bir yatırım hamlesi göze çarpıyor. Depremin yol açtığı olumsuz koşullar, bu illerdeki kalkınma dinamizmini de tehdit ediyor.
Bu illerde yatırımların sekteye uğramaması ve ekonomik ivme kaybına meydan verilmemesi için ek önlemlerin ivedi biçimde alınması, ülke ekonomisi açısından da büyük önem taşıyor. Depremlerden etkilenen Adana, Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye ve Şanlıurfa olmak üzere 10 ilde olağanüstü hâl (OHAL) ilan edilirken, AK Parti Sözcüsü Ömer Çelik, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın talimatıyla Elâzığ’ın depremden etkilenmesi bakımından 11'inci il olarak afet bölgesi olarak değerlendirileceğini açıkladı.
Deprem kalkınma ivmesini de vurdu
Bu illerde özellikle son 10 yılda büyük bir yatırım hamlesi ve kalkınma ivmesi olduğu belirlendi. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı verilerine göre 2013 başından 2022 sonuna kadar olan dönemde ülke geneli için düzenlenen tüm teşvik belgelerinin yüzde 17,4 oranındaki 12 bin 313’ü bu illerde gerçekleştirilecek yatırımlar için alındı.
Bu belgeler kapsamında büyük bölümü imalat sanayii ve enerji sektörlerinde olmak üzere bu illerde gerçekleştirilecek 332,8 milyar liralık yatırım teşvik kapsamına alındı. Bu yatırımlarda 464 bin 710 kişilik istihdam yaratılacağı bildirildi. On yılda ülke geneli için verilen teşvik belgelerinde 10+1 il toplam yatırım tutarında yüzde 13,2, istihdamda yüzde 20,3 pay aldı. Gaziantep, bu dönemde alınan teşvik belgesi sayısında 2 bin 391 adet ve yatırım tutarında 90,3 milyar lira ile başı çekti.
Bu yatırımlarda 59 bin 674 kişilik istihdam öngörüldü. Bu ildeki yatırımların 78,6 milyarlık bölümünün imalat sanayiinde gerçekleştirileceği dikkati çekti. Gaziantep’i teşvik belgesi sayısında 1.756 ile Diyarbakır ve 1.726 ile Adana, yatırım tutarında ise 69,3 milyar lira ile Adana ve 43,5 milyar lira ile Kahramanmaraş izledi. Adana, 16,6 milyar lira ile bu dönemde en çok enerji yatırımı alan il olurken, imalat sanayii yatırımında da 38,6 milyar lira ile Gaziantep’in ardından ikinci oldu.
Teşvikli yatırımlarda öngörülen istihdam sayısında ise 11 il içinde daha çok emek-yoğun yatırımların gerçekleştiği Diyarbakır 98 bin 747 kişi ile başta yer aldı. Afet bölgesi ilan edilen 11 ilde yatırımlar, yıldan yıla katlanarak büyüdü. 2013 yılında düzenlenen teşvik belgeleri kapsamında bu illerde gerçekleştirilecek yatırımların 5,1 milyar lira olan tutarı izleyen yıllarda hazlı bir artışla 2022 itibariyle 77,8 milyar liraya ulaştı.
Ülke genelinde belgeye bağlanan toplam yatırımlarda bu illerin 2013 yılında yüzde 6,4 olan payı, 2022 yılında yüzde 13,4’e çıktı. Özellikle Gaziantep, Adana ve Kahramanmaraş’taki yatırım ivmesinin yanında diğer illerin teşvik unsurlarından en fazla düzeyde yararlanılan 5 ve 6’ncı bölge kapsamında yer alması da etkili oldu.
Büyük bölümü sanayi yatırımı
Son on yılda afet illerinde gerçekleştirilmek üzere teşvik belgesi alınmış yatırımların 222,4 milyar lira ile üçte ikisini sanayi yatırımları oluşturuyor. Yaratılan toplam istihdamın da 354 bin 654 kişi ile büyük bölümü bu yatırımlar kapsamında.
Bu illerde son on yılda 50,8 milyar liralık hizmetler, 49,5 milyar liralık enerji, 5,8 milyar liralık madencilik ve 4,3 milyar liralık tarım yatırımı için teşvik belgesi alındı. Söz konusu iller, anılan dönemde ülke genelinde gerçekleştirilecek toplam imalat sanayii yatırımlarından yüzde 16, enerji yatırımlarından yüzde 11,8, tarım yatırımlarından yüzde 11,7, hizmetler yatırımlarından yüzde 8,9, madencilik yatırımlarından yüzde 5,8 pay aldı.
“Teşvik unsurları yeniden düzenlenmeli”
Bu iller için cazip destek unsurlarının gündeme alınması ve teşvikten yararlanma sürelerinin mevcut yatırımlara göre daha uzun tutulması gerektiği ifade ediliyor. Depremin yarattığı olumsuz koşulların, üretim, ihracat ve istihdamda önemli bir paya sahip olan bu illerde son yıllarda yaşanan yatırım hareketliliğini sekteye uğratmaması için alınacak ek önlem ve destek unsurlarının, ülke ekonomisinde yaşanacak olası kayıpları da azaltacağı vurgulanıyor.
Yüz binlerce kişinin işsiz kaldığı ve farklı bölgelere göç ettiği bu illerin ekonomik ivme kaybı yaşamaması için depremzedelerin iş hayatında aktif yer alması amacıyla ek kontenjan, yeni istihdam teşvikleri, uzaktan çalışma modelleri gibi çözüm önerileri dile getiriliyor. Depremde işini kaybedenlere yönelik “öncelikli istihdam politikaları” da öneriler arasında yer alıyor.
Teşviklerde süre uzatımı
Yatırım teşvik belgelerinde ortalama süre 3 yıl olmakla birlikte yatırım konusuna göre değişebiliyor. Yatırımcıların aldığı teşvik belgeleri kapsamında mücbir sebep durumları hariç, belge süresi bir defalık olmak üzere yarısı oranında uzatılıyor.
Yatırım teşvik belgesi kapsamında yatırımcının mücbir sebepler veya olağanüstü hâl durumlarında, alınması gerekli izin ve ruhsat vb. belgelerin temin edilememesi, yatırımın verilen ek süreler dahil gerçekleştirilemediğinin belgelenmesi durumunda da bir defaya özgü proje bazında ek süre veriliyor. Yatırım teşvik mevzuatında doğal afetler, yangın, sel, deprem, fırtına vb. durumlar “mücbir sebep” sayılıyor.
Teşvik belgeleri kapsamında yatırımcılar, KDV istisnası, gümrük vergisi muafiyeti, vergi indirimi, SGK prim ve faiz desteği gibi desteklerden daha uzun sürelerle yararlanmaya devam ediyor. Özellikle SGK prim desteği ile gelir vergisi stopaj desteğinden 6’ncı bölgede yatırım yapanlar 10 yıl süreyle yararlanabiliyor.
Alınan bazı ek önlemler
22 Şubat tarih ve 32122 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanlığı’nın 125 No’lu Kararnamesi uyarınca:
Deprem nedeniyle, yıkık, acil yıkılacak, ağır ve orta hasarlı işyerlerine uygunluk tespiti beklenmeksizin, işverenin başvurusu üzerine kısa çalışma ödeneği verilecek.
OHAL ilan edilen illerde, her türlü iş veya hizmet sözleşmesi, 22 Şubat 2023 tarihi itibarıyla olağanüstü hâl süresince, işverence feshedilemeyecek, cezası 10.008 TL
6 Şubat 2023 itibarıyla iş sözleşmesi bulunan işçilerden; iş sözleşmesi feshedilen ve yeni bir işsizlik ödeneği hak sahipliği oluşmayanlara, kısa çalışma uygulanan dönemde veya işsiz kalınan süre kadar ve olağanüstü hâl süresince, İşsizlik Sigortası Fonu’ndan günlük 133,44 Türk Lirası ücret desteği verilecek.
TİS Kanunu kapsamında yetki tespitleri, toplu iş sözleşmeleri, uyuşmazlıkların çözümü ile grev ve lokavta ilişkin süreler olağanüstü hâl sürecince uzatıldı.
4857 Sayılı İş Kanunu uyarınca işçilerin ücretinden kesilen tutarların Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı hesabına yatırılması için işverene tanınan bir aylık süre, olağanüstü hâl süresince uzatıldı.
SGK bütçesinden finansmanı sağlanacak sağlık hizmetleri ile ilgili harcamalar SGK bütçesinden karşılanacak.