‘Asgari ücret’ hep güncel!

Serhat ALİGİL

Son genel seçimlerde partilerin önemli vaatlerinden biri de olan asgari ücret, yıl sonu öncesi önemli tartışma konusu oldu. Bu seferki tartışma ‘gelir vergisi dilimleri’ üzerinden yürütülüyor. Çünkü, hükümetten yapılan son açıklama olmasa bugün aylık net 1301 lira olan asgari ücretle çalışanlar, ekim ayından itibaren yüzde 15 yerine yüzde 20’lik gelir vergisi dilimine dahil olacak ve daha çok vergilendirilecekti. Bu durumda milyonlarca asgari ücretlinin aylık ücretinin yaklaşık 70 lira azalması bekleniyordu. Bu tartışmalar 2016 yılı asgari ücretini belirleme sırasında da gündeme gelmiş, hükümet günü geldiğinde gereken düzenlemeyi yapacağını vadetmişti. Son açıklama tartışmayı bu yıl için ortadan kaldırdı ama Türkiye’de bitmek bilmeyen asgari ücret tartışmalarına bu ücretin dayanakları, belirleme yönetimi, mevcut düzeyi kapsamında bakmak faydalı.

► Yasal dayanağı nedir?

Asgari ücretin ilk yasal dayanağı, “Ücrette adalet sağlanması” başlıklı Anayasa’nın 55’inci maddesinde. Bu maddedeki vurgu şöyle: “Asgari ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu da göz önünde bulundurulur.” 4857 sayılı İş Kanunu’nun 39’uncu maddesinde ise şöyle düzenleniyor: “İş sözleşmesi ile çalışan ve bu Kanunun kapsamında olan veya olmayan her türlü işçinin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığı ile ücretlerin asgari sınırları en geç iki yılda bir belirlenir.”

‘Refah payı' da isteniyor

► Tespit Komisyonu kimlerden oluşuyor?

Bu Komisyon Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın (ÇSGB) tespit edeceği üyelerden birinin başkanlığında ÇSGB Çalışma Genel Müdürü veya yardımcısı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürü veya yardımcısı, TÜİK Ekonomik İstatistikler Dairesi Başkanı veya yardımcısı, Hazine Müsteşarlığı temsilcisi, DPT Müsteşarlığından konu ile ilgili dairenin başkanı veya yetki vereceği bir görevli ile bünyesinde en çok işçiyi bulunduran en üst işçi kuruluşundan değişik işkolları için seçecekleri 5, bünyesinde en çok işvereni bulunduran işveren kuruluşundan değişik işkolları için seçeceği 5 temsilciden oluşuyor. Komisyon ‘çoğunluk’la karar veriyor.

► Hangi ücrete ‘asgari’ deniyor?

Son Asgari Ücret Yönetmeliği’ne göre asgari ücretin tanımı şöyle: “İşçilere normal bir çalışma günü karşılığı ödenen ve işçinin gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücreti.”

► Bu ücretin belirlenmesinde temel ilkeler neler?

Yine aynı yönetmelikte, eşitlik ilkesi konusunda şu vurgu yapılıyor: “Asgari ücretin belirlenmesinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ile benzeri sebeplere dayalı herhangi bir ayrım yapılamaz.” Komisyon, asgari ücreti bütün işkollarını kapsayacak şekilde belirliyor. Ücretin, bir günlük olarak belirlenmesi ise esas kabul ediliyor. Aylık, haftalık, saat başına, parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen durumlarda gerekli ayarlamalar buna göre yapılıyor. Ayrıca Komisyon, ücretin belirlenmesinde; ülkenin içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik durumu, ücretliler geçinme indekslerini, bu indeksler yoksa geçinme indekslerini, fiilen ödenmekte olan ücretlerin genel durumunu ve geçim şartlarını göz önünde bulunduruyor. Öte yandan işçi kesimi uzun yıllardır ekonomik büyümeye paralel olarak asgari ücrete “refah payı” eklenmesini de istiyor.

► 2016 yılı asgari ücreti nasıl tartışıldı?

2016 yılıyla ilgili asgari ücret, 2015 yılında Asgari Ücret Tespit Komisyonu’ndan önce seçim meydanlarında tartışıldı. 7 Haziran seçimleri öncesi CHP’nin vaatleri arasına almasıyla başlayan bu tartışma, 1 Kasım seçimlerinde ise zirveye çıktı. 1 Kasım seçimlerine giderken CHP vergi muafiyeti ve net 1500 lira, AKP net 1300 lira, MHP net 1400 lira ve HDP net 2 bin lira vaat etti. Seçimleri AKP’nin kazanmasıyla 1300 liralık ücret netleşirken, Asgari Ücret Tespit Komisyonu’na bu rakamı onaylamak düştü. 30 Aralık 2015’teki o toplantı sonrası ortaya çıkan sonuçlar, net ücretin ‘Asgari Geçim İndirimi’ dahil 1301 lira olduğu ve işveren kesiminin itirazıydı. TİSK muhalefet şerhinde şu vurguyu yapmıştı: “2016 yılı tüketici enflasyonu yüzde 8 düzeyinde iken, asgari ücretin yüzde 30 artırılması ve artıştan kaynaklanacak yükün büyük kısmının işletmelerin üzerine bırakılması birçok alandaki ekonomik dengeyi olumsuz yönde etkileyecektir.”

Maliyeti 1 milyar lira

► Mevcut asgari ücretin çalışana ve işverene maliyeti nedir?

Bugün 1301 lira olan net asgari ücretin işçi için brütü 1647 liraya denk geliyor. Bunun içinde yüzde 14’lük SGK primi (231 lira), yüzde 1’lik İşsizlik Sigortası Primi (16 lira), yüzde 15 Gelir Vergisi (86 lira), Asgari Geçim İndirimi (124 lira), yüzde 0,6 Damga Vergisi (12 lira) var. Kesintiler asgari ücretten düşülürken, asgari geçim indirimi (AGİ) ilave edilerek net ücrete ulaşılıyor. İşverene maliyeti 1935 lira olan asgari ücretin içindeyse 1647 lira brüt asgari ücret, yüzde 15,5’lik SGK İşveren Primi (255 lira), yüzde 2’lik İşsizlik Sigortası Fonu (33 lira) var.

► Asgari ücret nasıl 1301 lira seviyesinde tutulacak?

Hükümetin, “asgari ücret 1300 liranın altına düşmeyecek” vaadinin formülünü ve bununu bütçeye maliyetini geçtiğimiz günlerde Maliye Bakanı Naci Ağbal açıkladı. AGİ üzerinden yürüyeceklerini belirten Ağbal, bunu şöyle anlattı: “Son 3 ayda AGİ uygulamasını bir ileri adıma taşıyoruz. Bir kişinin herhangi bir şekilde geliri 1300 liranın altına düşmüşse normal hesaplanan AGİ’nin üzerine ilave asgari geçim indirimi hesaplayacağız. Mesela asgari ücretli kişi bekar, ekim ayından itibaren maaşı 1300 liradan 1231 liraya düşüyor. Burada işverenler son 3 ayda bordro üzerinde normal AGİ’yi hesapladıktan sonra herhangi bir şekilde kişinin gelirinin 1300 liranın altına düştüğünü görürse bu tabloda en altta gözüken rakamlar kadar ilave asgari geçim indirimi uygulayacak. Dolayısıyla işverenlerin vergi dairesine çalışanlardan dolayı ödeyeceği vergi bu kadar azalacak. Ayrıca ücretleri 1750 liraya kadar beyan edilen tüm ücretliler için (bunlar ücreti 1300 liranın altına düşen gruplar) bu teşviği vermiş olacağız.”

Bu uygulamanın maliyetinin 1 milyar lira olacağı tahmin ediliyor. Aslında bu vergi dilimi tartışması geçen yıl da yaşanmıştı. O dönem Türk-İş Genel Eğitim Sekreteri Nazmi Irgat, “Ücretli çalışanlar üzerinde ağır bir vergi yükü bulunuyor. Öyle ki, asgari ücretli bile Aralık 2015’te yüzde 20 vergilendirilecek, eline geçen net ücreti azalacaktır” demişti.

En yüksek Lüksemburg'ta

Türkiye’deki gibi bir asgari ücret uygulaması Avrupa’da da birçok ülkede var. Bu kapsamda, 2015 yılı Eurostat verilerine göre en yüksek brüt asgari ücret (minimum wage) 1923 euro ile Lüksemburg’ta. Bu ülkeyi 1502’şer euro ise Belçika ve Hollanda izliyor. En düşük rakamlar ise 157 euro ile Arnavutluk ve 184 euro ile Bulgaristan’da. İsveç, Norveç, Danimarka gibi ülkelerde ise bu tür bir ücret yok. Türkiye 2015 yılındaki 424 euroluk asgari ücretle 28 ülkeli listede 14’üncü sırada. Ancak bu 28 ülkelik liste içinde 1035 euro ile ABD’de var. Türkiye’nin 2016 yılı asgari ücreti ise ortalama kurla 504 euro düzeyinde.

1989 sonrası tüm Türkiye'yi kapsadı

Dünyada ilk kez 1890 yılında, Avustralya ve Yeni Zelanda’da başlayan asgari ücret uygulaması, 1900’lü yılların başında Avrupa’ya, daha sonra ise tüm dünyaya yayıldı. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 1928’de kabul ettiği 26 sayılı Asgari Ücret Belirleme Yöntemleri ile İlgili Sözleşme ile uluslararası bir ölçüt getirildi. Türkiye bu sözleşmeyi 1973 yılında imzaladı ve 1974 yılında da onayladı. Türkiye’de, asgari ücret belirlenmesi ile ilgili ilk gerçek uygulama, 1969 yılında altı farklı bölgeye ayrılan 26 ilde yapıldı. Daha sonraki dönemde bu illerin sayısı artırıldı. 1973'de de bazı illerde tarım işçileri için asgari ücret uygulamasına gidildi. 1989 yılından itibaren de tüm Türkiye’de asgari ücret uygulamasına geçildi. 16 yaşını doldurmuş ve 16 yaşını doldurmamış işçiler için ayrı ayrı uygulanan asgari ücret, 2014’te tek ücrete indirildi. Ancak halen kapıcılar için ayrı bir asgari ücret bulunuyor.