Su, Orta Asya’da uzaktan kumandalı bir saatli bomba
Orta Asya son 23 yıldır uluslararası sistemin satranç masasında. Su, Orta Asya’da uzaktan kumandalı bir saatli bomba. Orta Asya’nın petrol ve doğalgaz kaynakları bölgenin geleceğinde etkili olmaktadır. Ancak bölgenin geleceğini su kaynakları yönetimi belirleyecektir.”
Bu sözler Hidropolitik Akademi Başkanı ve Su Politikaları Uzmanı Dursun Yıldız’a ait. Yıldız’a göre su, Orta Asya’nın geleceğini belirleyecek stratejik bir kaynak; fakat bölgedeki su yönetiminde yaşanan sorunlar yüzünden, bu kaynak, uzaktan kumandalı bir saatli bombaya dönüşmüş durumda.
Su konusunda bölgesel işbirliklerinde yaşanan temel sorunlar neler? Su kaynaklarına ulaşım ve katkı açısından yaşanan eşitsizlikler neler? Su yönetimi konusunda ne gibi projeler geliştirilebilir? Bu sürece hangi ülkeler liderlik edebilir? Bu soruların cevaplarını Dursun Yılmaz’dan dinleyelim:
Suya farklı anlamlar yükleniyor
• “Su yönetimi konusunda bölgesel işbirliklerinin önünde Orta Asya gibi, bölgeye özgü temel sorunların yanısıra genel sorunlar da mevcut. Bunları; su hakkının bir ulusal bağımsızlık konusu olarak görülmesi ve suya farklı anlam ve değerler yüklenmesi; ülkeler arasında güç ve gelişmişlik farkı; küresel gerilim stratejileri ve bunların uygulamaları olarak sıralayabiliriz. Bunların yanısıra küresel iklim değişikliği de bundan sonra önemli bir sorun olarak gündeme gelecek.”
Problem çözümlenmiyor, öteleniyor
• “Orta Asya gerek kültür gerekse coğrafya olarak işbirliğine yakın ve hatta birçok açıdan zorunlu bir bölge olmasına rağmen, bu işbirliğinin gerçekleştirilmesi kısa vadede zor görülüyor. Aradan geçen 23 yıla rağmen bazı bölge ülkeleri birçok açıdan kararlı bir yönetim düzeni gerçekleştiremediler. Hatta yapılan anlaşmaları uygulama iradesi bile gösteremediler. Orta Asya ülkeleri anlaşma yapma konusunda ne kadar başarılı ise bu anlaşmaları uygulama konusunda o denli başarısızdır. Diğer taraftan Orta Asya ülkeleri arasındaki su yönetimi konusundaki anlaşmaların çoğu, problemin kaynağından çözülmesine değil, ötelenmesine yönelik olarak algılanıyor. Bunun yanısıra ülkelerin kurumsal yapılarının tam olarak oluşup işlememesi ve yeni koşullara uygun şekilde devletlerarası ilişki geleneğinin bulunmaması, ülkelerin anlaşma yükümlülüklerine uyma zorunluluğunu da engelliyor.”
Eşitsiz katkı ve kullanım
• “Orta Asya’da ülkelerin suya katkısı eşitsiz ve su kullanım talepleri orantısız. Suya az katkı yapan ülkeler suyun çok büyük bölümünü kullanmak istiyorlar ve kullanıyorlar. Orta Asya’nın Aral Gölü havzasındaki Seyhun ve Ceyhun nehirlerindeki toplam suyun yaklaşık yüzde 25’i Kırgızistan’dan, yüzde 49’u Tacikistan’dan, yüzde 9.5’i Özbekistan’dan, yüzde 2.5’i Kazakistan’dan, yüzde 1.5’i Türkmenistan’dan, yüzde 13.5’i de Afganistan ve İran’dan geliyor. Kullanıma gelince, SSCB dağıldıktan sonra, Seyhun ve Ceyhun’un toplam sularının sadece yüzde 3.5’i Kırgızistan’a; yüzde 11’i Tacikistan’a tahsis edildi. Toplam suyun yüzde 51’i Özbekistan’a ,yüzde 21’i Türkmenistan’a, yüzde 12’si ise Kazakistan’a tahsis edilmiş durumda. Seyhun nehri sularının yüzde 90’ı Özbekistan ve Kazakistan’a; Ceyhun nehrinin sularının ise yüzde 86’sı Özbekistan’a ve Türkmenistan’a tahsis edildi. Bu tahsislerde bir diğer enteresan husus, Türkmenistan’ın bu nehirlere hemen hemen hiç katkısı yok iken Ceyhun Nehri sularının yüzde 43’ünün tahsisatını almış olması.”
Bölgesel liderlik Kazakistan’a kayıyor
• “Bölgede liderliği düşünen iki ülkeden birisi Kazakistan diğeri de Özbekistan. Özbekistan’ın komşularıyla ilişkisini daha çok güç ilişkisi üzerinden yaratmaya çalışması, bölgesel liderliğin Kazakistan’a daha kolay bir şekilde kaymasına neden oluyor. Bugün birçok bölge projesi Kazakistan’ın destek ve önderliği ile yürüyor. Orta Asya’da su yönetimi konusunda bölgesel projeler geliştirebilecek bir ülke ve uluslararası kurumlar ortaya çıkabilir. Örneğin IFAS (Gıda ve Tarım Bilimleri Enstitüsü) Aral Gölü için çalışıyor. Ancak bölgedeki ülkeler gelişmişlik düzeyleri ve kalkınma öncelikleri açısından çok farklı ülkeler. Bunun yanısıra bölgedeki su yönetiminde SSCB döneminin etkileri hala sürüyor. Bu nedenle bölgesel bir lider veya uluslararası bir kurum öncülüğünde bir işbirliği şimdilik zor görünüyor.”
Öncelikle güvenlik algısında birliktelik gerekli
• “Bölgede hızlı bir değişim var. Bu değişimi kontrol etmek isteyen güçlerin de bu işbirliğinin önünde çeşitli engeller oluşturmak isteyebilecekleri açık. Zaten işbirliği sadece su alanında olmaz. Bölgede öncelikle güvenlik algısı konusunda bir birliktelik gerekiyor. Bunun yanısıra su ve enerji kaynaklarının beraber ele alınacağı kapsamlı bir işbirliği ve karşılıklı bağımlılık ilişkilerinin gelişmesine ihtiyaç duyuluyor. Tüm bunlar bölgenin öncelikle çatışmadan uzak bir gelişme dönemine ihtiyacı olduğunu ortaya koyuyor. Son 23 yıldır uluslararası sistemin satranç masasında olan ve su yönetimi sorunları yaşayan bu bölge için bunun kolay olmayacağını düşünüyorum, çünkü su, Orta Asya’da uzaktan kumandalı bir saatli bombadır.”